-મૃગાંક પરાંજપે, એમડી અને સીઈઓ, મલ્ટી કોમોડિટી એક્સચેન્જ ઓફ ઈન્ડિયા(MCX)

ક્રૂડ તેલના ભાવ જ્યારે 2008માં બેરલદીઠ 147 ડોલરના સ્તરને સ્પર્શ્યા હતા, ત્યારે અમેરિકન એરલાઈન્સ કંપનીઓએ પોતાની આવક સુરક્ષિત રાખવા માટે હેજિંગ સોલ્યુશન્સ શોધવાનું શરૂ કર્યું, જેમાં એક એરલાઈન કંપની બાકાત હતી. આ કંપની કેટલાક વર્ષોથી પોતાના ઇંધણ ખર્ચના લગભગ 95 ટકાનું હેજિંગ કરવા માટે ઓપ્શન્સ કોન્ટ્રેક્ટનો સતત ઉપયોગ કરી રહી હતી. પરિણામે, તેની સ્પર્ધક કંપનીઓ જ્યારે ક્રૂડ તેલના ભાવમાં તીવ્ર વધઘટનો સામનો કરવામાં અસમર્થ રહી પડી ભાંગવાના આરે હતી, ત્યારે આ કંપની ક્રૂડના ભાવની વધઘટની દિશા અને પરિમાણની અવગણના કરીને તેના વેપારના વિસ્તરણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શકી હતી. આ કંપની સાઉથવેસ્ટ એરલાઈન્સ હતી.

ડલ્લાસ સ્થિત આ વાહકની ઘણા ઉદ્યોગો દ્વારા તેના હેજિંગ પ્રોગ્રામની સફળતા માટે પ્રશંસા કરવામાં આવી છે. ઓપ્શન્સનો યોગ્ય રીતે ઉપયોગ કરીને, એરલાઈન કંપનીઓ, જેઓ ઇંધણના ભાવના હેજિંગને મુખ્ય આવશ્યકતા ગણે છે, તેઓ પોતાની બિઝનેસ યોજનાઓ જાળવી રાખી શકે છે અને બજારને તેની બિઝનેસ પ્રથાના ટકાઉપણાનો સંકેત આપી શકે છે.

જ્યારે કોમોડિટી ઓપ્શન્સ જેવી લવચીક ડેરિવેટિવ્ઝ પ્રોડક્ટોનો ઉપયોગ હાથ ધરવામાં આવે ત્યારે, સાઉથવેસ્ટ જેવા ઉદાહરણો, કોમોડિટીના ભાવના જોખમો માટે લાગત-પ્રભાવી અને વધુ કાર્યક્ષમ હેજિંગની મહત્તાને ધ્યાનમાં લે છે. જોકે, આવા ઉત્પાદનોને અત્યાર સુધી ભારતમાં મંજૂરી અપાઈ નહોતી.

સિક્યોરિટીઝ એન્ડ એક્સચેન્જ બોર્ડ ઓફ ઈન્ડિયા(સેબી) દ્વારા કોમોડિટીઝ ડેરિવેટિવ્ઝ માર્કેટમાં જેની ઘણા સમયથી રાહ જોવાઈ રહી હતી, તે ઓપ્શન્સ ટ્રેડિંગ પર માર્ગદર્શિકાની 13 જૂનના રોજ જાહેરાત કરવામાં આવી હતી. આ જાહેરાત વર્ષ 2016-17ના કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરતી વખતે નાણાપ્રધાન દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવેલી જાહેરાતને અનુસરે છે, જેમાં તેમણે એવી જાહેરાત કરી હતી કે, સેબી દ્વારા કોમોડિટી ડેરિવેટિવ્ઝ માર્કેટમાં નવી ડેરિવેટિવ્ઝ પ્રોડક્ટો વિકસાવવામાં આવશે. ત્યારબાદ, કોમોડિટી ડેરિવેટિવ્ઝ એડવાઈઝરી કમિટી (સીડીએસી)એ કોમોડિટી બજારોમાં ઓપ્શન્સ પ્રોડક્ટ્સ શરૂ કરવાની ભલામણ કરી હતી, જે 13 જૂનના રોજ રજૂ કરવામાં આવેલી માર્ગદર્શિકામાં પરિણમી.

ભારત અને ચીન જેવા બે મુખ્ય કોમોડિટી-સઘન દેશો તેમના કોમોડિટી ડેરિવેટિવ્ઝ બજારોમાં ઓપ્શન્સ ધરાવતા નથી, ત્યારે તે બંને દેશો ઝડપથી આ ડેરિવેટિવ ઈન્સ્ટ્રુમેન્ટ્સના પ્રારંભ કરવાની દિશામાં આગળ વધી રહ્યા છે અને પસંદ કરાયેલા એક્સચેન્જો પર પસંદગીની કોમોડિટીઝમાં મોક ટ્રેડિંગ હાથ ધર્યું છે. તેમ છતાં, ઘણા વિકાસશીલ રાષ્ટ્રો લાંબા સમયથી તેમના એક્સચેન્જ ટ્રેડેડ કોમોડિટી માર્કેટ્સમાં ઓપ્શન્સ ધરાવે છે.

હેજિંગની અપૂર્ણ જરૂરિયાતને પરિપૂર્ણ કરવી

ઓપ્શન્સનો પ્રારંભ કોમોડિટી બજારોમાં વિવિધ પ્રકારના હિસ્સેદારો, જેઓ પરંપરાગત ડેરિવેટિવ્ઝ પ્રોડક્ટોના ઉપયોગ મારફત હેજ કરવા સક્ષમ ન હતા, તેમની જોખમ સંચાલનની જરૂરિયાતોને લાંબાગાળે પરિપૂર્ણ કરશે. તેના માળખાંને કારણે, ખાસ કરીને ખેડૂતો અને નાના ઉદ્યોગો જેવા નાના હિસ્સેદારો, કે જેઓ અન્ય ડેરિવેટિવ્ઝનો ઉપયોગ કરીને હેજ કરવા માટે નાણાકીય રીતે સદ્ધર ન હોય, તેમના માટે આ પ્રકારની પ્રોડક્ટો બંધબેસતી છે. ઉદાહરણ તરીકે, ઓપ્શનના ખરીદનાર માટે કોઈ માર્જિન કોલ્સ નથી. તેના બદલે ખરીદદારે ઓપ્શનના રાઈટરને એક-સમયની ફી/ પ્રીમિયમની અપફ્રન્ટ ચૂકવણી કરવી પડે છે. આમ, આમાં ખરીદદારો જાણતા હોય છે કે તેમને કેટલી ચૂકવણી કરવી પડશે, જેથી તેઓની આગોતરી ચૂકવણી સરળ બની શકે. આ સુવિધાથી વિપરીત અન્ય ડેરિવેટિવ્ઝ, જેના ટ્રાન્ઝેક્શનમાં માર્જિન કોલ્સનો સમાવેશ થાય છે અને અંડરલાઈંગના બજાર ભાવોની વધઘટના આધારે બદલાતી ચૂકવણીની રકમ ક્યારેય નિશ્ચિત હોતી નથી. ઓપ્શન્સ ખરીદવા માટે કેટલી ચૂકવણી કરવી તે અંગેની જાણ સાથે, ઓપ્શન ખરીદનાર જોખમોથી પણ વાકેફ રહે છે.

ઓપ્શન સાથે સંકળાયેલું જોખમ ઓપ્શન ખરીદવા માટે પ્રીમિયમ તરીકે ચૂકવવામાં આવતી રકમ જેટલું હોય છે, જે બીજા ઘણા અન્ય ડેરિવેટિવ્ઝની સરખામણીમાં ઓપ્શન્સને વધુ પારદર્શક બનાવે છે.

ઓપ્શન્સનું મુખ્ય લક્ષણ, જે હેજર્સને આકર્ષિત કરે છે, તે છે તેમની લવચિકતા. તેના ઉપયોગકર્તા જ્યારે તેના ભાવને બાંધી લેવા હેજ કરવા માટે સક્રિય કરતી વખતે, તેઓ કોઈપણ હકારાત્મક ભાવ એડવાન્સિસનો લાભ લેવા માટેની સુવિધા આપે છે. ઓપ્શનના ધારક કોઈપણ ભાવ વધઘટમાં સંપૂર્ણ રીતે ભાગ લઈ શકે છે, નુકસાન માત્ર તે ઓપ્શન દ્વારા મંજૂર અધિકારો માટે ચૂકવેલી રકમ જેટલું હોય છે. ઓપ્શનમાંથી બહાર નીકળતી વખતે પણ લવચિકતા ઉપલબ્ધ હોય છે, કારણ કે તેમાં ઓપ્શન્સની પોઝિશન બંધ થઈ શકે તેવા અનેક વિકલ્પો છેઃ ઓફસેટિંગ, ઉપયોગ (એક્સરસાઈઝ) અને સમાપ્તિ. અન્ય ઘણા ડેરિવેટિવ્ઝ માટે આ પ્રકારની લવચિકતા પ્રચલિત નથી.

ભારતમાં કોમોડિટી ડેરિવેટિવ્ઝ માર્કેટમાં જ્યારે વાયદા કોન્ટ્રેક્ટ્સ પહેલેથી જ તંદુરસ્ત ટ્રેડિંગ વોલ્યુમ ધરાવે છે, ત્યારે ટ્રેડિંગ અને હેજિંગની વ્યૂહરચનાઓમાં લવચિકતા અને નવીનીકરણ પણ ઉપજાવી શકે છે. સ્ટ્રેડલ, સ્ટ્રેન્ગલ, બટરફ્લાય વગેરે જેવી પરંપરાગત ઓપ્શન્સ-લક્ષી વ્યૂહરચનાઓ, કે જે હેજરો દ્વારા શ્રેષ્ઠ હેજ પ્રાપ્ત કરવા માટે યોગ્ય રીતે ઉપયોગ કરી શકાય છે, તે ઉપરાંત તેઓ પોતાના લાભ માટે નવી વ્યૂહરચનાઓ તૈયાર કરવા માટે વાયદા અને ઓપ્શન્સને પણ ભેગા કરી શકે છે. ખરેખર વાયદા અને ઓપ્શન્સનું મિશ્રણ બજારના સહભાગીઓને ભાવની પ્રતિકૂળ ચાલથી પોતાને સુરક્ષિત રાખવા માટે હેજિંગની વ્યૂહરચના ઓફર કરે છે અને આથી તેમના જોખમ એક્સ્પોઝરનું અસરકારક રીતે હેજ કરવા સક્ષમ બને છે. એક અભ્યાસક્રમ (વેરકમ્મેન 1995)*માં દર્શાવાયું હતું કે, વાયદા સાથે જોડાણમાં ઓપ્શન્સનો ઉપયોગ અસમાનપણું (સંભવિત વ્હેચણીની અસમાનતાનું માપન) ઘટાડવાની છૂટ આપે છે અને તેથી જ્યારે ઓપન પોઝિશનની જાળવણી વખતે વળતરની વહેંચણીમાં વિવિધતા પૂરી પાડે છે.

એસેટ ક્લાસની પહોંચ

બીજા સ્તર પર, લવચિકતા અને સહભાગીતાના ઓછા ખર્ચને કારણે, કોમોડિટી ડેરિવેટિવ્ઝ માર્કેટમાં ઓપ્શન્સ પ્રોડક્ટોની હાજરી, રોકાણકાર વર્ગ માટે બજારને વધુ આકર્ષક પણ બનાવે છે. હાલમાં, ઘણા રોકાણકારો સિક્યોરિટીઝ માર્કેટના અન્ય સેગમેન્ટોથી અલગ વૈવિધ્યકરણની માગ કરી રહ્યા છે, ત્યારે કોમોડિટીઝ ઓપ્શન્સમાં વિસ્તરણ દ્વારા, આ રોકાણકારો માત્ર અન્ય એસેટ ક્લાસ સાથે સહસંબંધ ન ધરાવતા હોય તેવા રોકાણની પહોંચ જ પ્રાપ્ત નથી કરતા, પરંતુ એવી ઓપ્શન્સ પોઝિશનો પણ ધરાવે છે, જે એકબીજા સાથે સહસંબંધ ન ધરાવતી હોય. ઉદાહરણ તરીકે, વ્યક્તિગત સ્ટોક્સ (ઓપ્શન) મોટેભાગે ઈક્વિટી ઈન્ડેક્સ સાથે સંપૂર્ણ રીતે આગળ વધે છે, જે રાજકીય અથવા આર્થિક સમાચારો પ્રાપ્ત થવા સાથે બદલાય છે. બીજી બાજુ, કોમોડિટી ડેરિવેટિવ્ઝ ભાગ્યે જ બધા એક જ દિશામાં અથવા એક જ ગતિમાં આગળ વધશે. ક્રૂડ તેલના ભાવને એલચી અથવા જસતના ભાવ સાથે કોઈ લેવાદેવા નથી. તેથી, આ કોમોડિટીઝમાં ઓપ્શન્સનો ઉપયોગ કરીને પોઝિશનો લેવાથી, રોકાણકાર તેમના પોર્ટફોલિયોના જોખમોને ઘણા ઓછા કરી શકે છે. આ ઉપરાંત, એ પ્રયોગાત્મકપણે સાબિત થયું છે કે, લાંબાગાળે, કોમોડિટી ડેરિવેટિવ્ઝ માર્કેટમાં રોકાણમાંથી જોખમ-ભારિત વળતર (આરએઆર) અન્ય તુલનાત્મક એસેટ વર્ગો કરતાં વધુ સારું છે, જે કોમોડિટી ઓપ્શન્સને રોકાણકારોના તમામ વર્ગોને રોકાણનો વિકલ્પ પૂરો પાડે છે. શાર્પ રેશિયો, જેનો ઉપયોગ મોટાભાગે જોખમ ઉઠાવવા માટે રોકાણકારને એસેટના વળતર સાથે સારી રીતે સરભર કેમ કરી શકાય તેની આકારણી કરે છે, જેમાં કોમોડિટીની હાજરી વિનાના પોર્ટફોલિયો સામે કોમોડિટી ઓપ્શન્સ સાથેના પોર્ટફોલિયોનો માટોભાગે સમાવેશ થાય છે.

કોમોડિટી ઓપ્શન્સનું આવું આકર્ષણ ચોક્કસપણે રિટેલ અથવા સંસ્થાકીય તમામ વર્ગના રોકાણકારોને ઓપ્શન્સ સાથે ઓછા જોખમી વ્યવહારોમાં જોડાવા માટે મદદરૂપ બની શકે છે. પરિણામે, અમે કોમોડિટી ડેરિવેટિવ્ઝ માર્કેટમાં ઘણી વધુ ટ્રેડિંગ રૂચિ જોઈ રહ્યા છીએ, જે ઉચ્ચ પ્રવાહિતા હેઠળ આવતા સંકળાયેલા લાભો સાથે પ્રવાહિતાના ઉચ્ચ સ્તરે (અને ગુણવત્તા) લાવી શકે છે. દાખલા તરીકે, વિવિધ સહભાગીઓના જૂથો દ્વારા, તેમ જ ઓછા ટ્રાન્ઝેક્શન ખર્ચના આધારે ટ્રેડિંગની પસંદગીઓને કારણે, ઓપ્શન્સ ડેરિવેટિવ્ઝ અને અંડરલાઈંગ માર્કેટ્સ વચ્ચે માહિતીની આપ-લે માટે અગ્રણી ભૂમિકા ધારે છે, જે બજારની કાર્યક્ષમતામાં ફાળો આપે છે. બજારના સહભાગીઓ અસરકારક ખર્ચ ઘટાડવા માટે, બજારની સ્થિરતામાં સુધારો કરવા, ચંચળતા ઘટાડવા માટે, બજારની એકહથ્થૂ જમાવટના જોખમમાં ઘટાડો કરવા, ભાવ શોધમાં સુધારો કરવા વગેરે જેવા લાભો પ્રાપ્ત કરી શકે છે. સંશોધન અભ્યાસો દ્વારા એ સ્થાપિત થયું છે કે, જે બજારની તરલતામાં વધારો કરે છે, તે આર્થિક કલ્યાણમાં સુધારો કરે છે, કારણ કે તે પ્રણાલીગત જોખમને ઘટાડે છે. વધુમાં, અત્યંત પ્રવાહી માર્કેટ, માર્કેટ મેનિપ્યુલેશનને અવરોધે છે અને મોટા પાયે જાણકારીની કાર્યક્ષમતા ઊભી કરીને બજારમાં પારદર્શિતાને પ્રોત્સાહન આપે છે. આથી, તરલતાના નિર્માણને પ્રોત્સાહિત કરીને, ઓપ્શન્સ કોમોડિટી બજારોની કાર્યક્ષમતામાં યોગદાન આપી શકે છે અને વધુમાં હેજિંગને ઓછું ખર્ચાળ બનાવી શકે છે.

લાંબા સમયની ભલામણ

ઓપ્શન્સ પ્રોડક્ટોને મંજૂરી દ્વારા ભારતના કોમોડિટી ડેરિવેટિવ્ઝ માર્કેટને મજબૂત બનાવવાની ઘણા વિવેચકો લાંબા સમયથી ભલામણ કરી રહ્યા છે, જે કૃષિ અને બિન-કૃષિ બંને ક્ષેત્રોમાં નબળા વર્ગોના વિશિષ્ટ જોખમ સંચાલનની જરૂરિયાતોને પૂરી કરી શકે છે. કન્ઝ્યુમર અફેર્સ, ફૂડ એન્ડ પબ્લિક ડિસ્ટ્રિબ્યુશન, ભારત સરકારની સંસદીય સ્થાયી સમિતિએ પોતાના અહેવાલ (2011)માં ઓપ્શન્સ શરૂ કરવાની તરફેણ કરી હતી. આ અગાઉ, કાબરા સમિતિ (1994) અને અભિજિત સેન સમિતિ (2008) જેવી નિષ્ણાત સમિતિઓએ પણ નાના હિસ્સેદારોની જોખમ સંચાલનની જરૂરિયાતોને પૂરી કરવા માટે ભારતમાં ઓપ્શન્સની શરૂઆત કરવાની તરફેણ કરી હતી. આ પ્રકારના ડેરિવેટિવ્ઝ ઈન્સ્ટ્રુમેન્ટને વ્યાપકપણે ટેકો મળી રહ્યો છે, જે ઉપરોક્ત દર્શાવાયેલા પરિબળો અને લાભોને કારણે છે.

ઓપ્શન્સ એ ભાવ વધઘટના વીમાના એક પ્રકારને પ્રદર્શિત કરે છે, જેનો ખર્ચ તેના ટ્રેડિંગ દરમિયાન નક્કી થયેલા ઓપ્શન પ્રીમિયમ જેટલો હોય છે. આમ, આ અર્થમાં કોમોડિટી ઓપ્શન્સ ચોખ્ખી વીમા પ્રોડક્ટ્સ કરતાં ઓછી ઊતરે એમ નથી, જેમાં વીમાનો ખર્ચ ઓપ્શન્સ પ્રીમિયમ બને છે અને તેનો વધુ ફાયદો એ છે કે તે એક્સચેન્જ-ટ્રેડેડ છે તથા તે કાર્યાત્મક સેકન્ડરી માર્કેટ સાથે સંકળાયેલું છે તેમ જ તે કાઉન્ટર પાર્ટીના જોખમોથી મુક્ત છે. આમ, કોમોડિટી ઓપ્શન્સ, મોટાભાગના બાકાત રહી ગયેલા વર્ગોના બજાર સમાવેશતા તરફ લઈ જવા માટે ઘણો મોટો ફાળો આપી શકે છે, જે નાના સહભાગીઓને લાગત પ્રભાવી અને કાર્યક્ષમ હેજિંગ સોલ્યુશન્સ પૂરાં પાડી શકે છે.

* વર્કેમ્મેન, જેમ્સ (1995); “હેજિંગ વીથ કોમોડિટી ઓપ્શન્સ વેન પ્રાઈસ ડિસ્ટ્રિબ્યુશન આર સ્ક્યુડ”, અમેરિકન જર્નલ કૃષિ અર્થશાસ્ત્ર, 77, 935-945

વિકાસશીલ રાષ્ટ્રોમાં કોમોડિટી ઓપ્શન્સ – એક ઝાંખી

બ્રાઝિલઃ અમેરિકામાં વર્ષ 1982માં કોમોડિટી ઓપ્શન્સના પ્રારંભના થોડા સમય બાદ, બીએમ એન્ડ એફબીઓવીઈએસપીએએ વર્ષ 1986માં સોનામાં ઓપ્શન્સ ટ્રેડિંગ શરૂ કર્યું. ત્યારબાદ નેવુંના દાયકાના પ્રારંભમાં કોફી અને લાઈવ કેટલમાં ઓપ્શન્સનો પ્રારંભ થયો હતો.

આર્જેન્ટીનાઃ બ્રાઝિલના કિસ્સામાં, આર્જેન્ટીનાથી મર્કાડો અ ટર્મિનો દ બ્યુનોસ એરેસ એન્ડ રોઝારિયો ફ્યૂચર્સ એક્સચેન્જ દ્વારા નેવુંના દાયકામાં ઘઉં, મકાઈ અને અન્યો જેવી વિવિધ કૃષિ કોમોડિટીઝમાં ઓપ્શન્સ ટ્રેડિંગ શરૂ કર્યું હતું.

દક્ષિણ આફ્રિકાઃ સાઉથ આફ્રિકાના એસએએફઈએક્સ (સેફેક્સ)એ તબક્કાવાર રીતે કોમોડિટીઝ ઓપ્શન્સમાં ટ્રેડિંગ શરૂ કર્યું, જેમાં 1997માં ઘઉં, 1998માં પીળી મકાઈ, 1999માં સૂર્યમુખી બીજ વગેરેના પ્રારંભનો સમાવેશ થાય છે.

(અત્રે અપાયેલા મંતવ્યો લેખકના અંગત છે)