ક્રૂડ તેલના ભાવ તૂટીને શૂન્ય સ્તરથી નીચે માઈનસમાં જતાં અને ખરીદનારને તેલની ખરીદી પર પેમેન્ટ લેવાને બદલે સામેથી પૈસા અપાતાં વિશ્વના અખબારોએ ક્રૂડતેલમાં “અહો આશ્ચર્યમ !!!” કે “મહાઅજાયબી !!!” જેવા મથાળાં તાજેતરમાં બાંધ્યાં હતાં. કોરોના વાઇરસની મહામારીએ જાગતિક અર્થતંત્રોની કમ્મર ભાંગી નાખી હોઈ તેલના ભાવ પલકના એક-એક ઝબકારે ઘટતાં વિશ્વ સ્તબ્ધ અને દિગ્મૂઢ છે. આપણે જાણીએ છીએ કે દેખીતી રીતે જ આ પરિસ્થિતિ ચોક્કસ ગ્રેડના તેલમાં ડબલ્યુટીઆઇ ક્રૂડમાં ઉભી થઈ, જેના ભાવ ન્યૂયોર્ક મર્કન્ટાઈલ એક્સચેન્જ ખાતે (નાયમેક્સ) ઘટી બેરલદીઠ -૪૦ યૂએસ ડૉલર રહ્યાં હતાં અને આ સમસ્યા ફક્ત અમેરિકા પૂરતી જ સીમિત છે. આથી વિપરીત, વિશ્વભરમાં ટ્રેડેડ તમામ પ્રકારના તેલોમાં બેતૃતિયાંશ હિસ્સો અને ભારતની ક્રૂડ આયાતમાં લગભગ ૯૦ ટકા હિસ્સો બ્રેન્ટ ક્રૂડ માટે બેન્ચમાર્કડ છે, જેના ભાવ હકારાત્મક સ્તરે છે.
ડબલ્યુટીઆઈ અને બ્રેન્ટ વચ્ચે ફરક :
ક્રૂડતેલ અનેક પ્રકારના ગ્રેડમાં ઉપલબ્ધ છે. જેમાં, સૌથી લોકપ્રિય ટ્રેડેડ ગ્રેડમાં બ્રેન્ટ નોર્થ સી ક્રૂડ અને વેસ્ટ ટેક્સાસ ઇન્ટરમીડિયેટનો (ડબલ્યુટીઆઇ) સમાવેશ થાય છે. ડબલ્યુટીઆઇને સામાન્ય રીતે, ટેક્સાસ, લુસિયાના અને નોર્થ ડાકોટા ખાતેના અમેરિકાના તેલ ક્ષેત્રોમાંથી ઉલેચીને તેની ડિલિવરી ઑક્લાહોમા ખાતે કરવામાં આવે છે. જ્યારે, બ્રેન્ટ ક્રૂડને નોર્થ સી ખાતેથી ઉલેચીને ડિલિવરી અલગ-અલગ દેશોમાં થાય છે. આ બન્ને પ્રકારના ક્રૂડતેલમાં સલ્ફરનું પ્રમાણ ઓછું હોઈ તે “સ્વીટ” તરીકે ઓળખાય છે અને તેની ઘનતા પ્રમાણમાં હલકી હોય છે. બ્રેન્ટ ક્રૂડના શીપિંગની પડતર નીચી રહે છે કારણકે, તેનું ઉત્પાદન સમુદ્રની નજીક થતું હોઇ તેની ક્યાંય પણ ડિલિવરી થઇ શકે છે. જ્યારે, ડબલ્યુટીઆઇની પડતર ઉંચી આવે છે કારણકે, તેનું ઉત્પાદન જમીનથી ઘેરાયેલાં પ્રદેશમાં થવા સાથે તેના સંગ્રહ કરવાની સુવિધાઓનું પ્રમાણ પણ મર્યાદિત છે.
બ્રેન્ટના બેન્ચમાર્ક ભાવનો ઉપયોગ યુરોપ અને પેટ્રોલિયમ ઉત્પાદક રાષ્ટ્રોનું સંગઠન (ઑપેક) કરે છે. બીજી તરફ, ડબલ્યુટીઆઇ ક્રૂડ યુએસ તેલના ભાવ માટે બેન્ચમાર્ક છે. યુરોપ, આફ્રિકા અને મધ્યપૂર્વ દેશો ખાતે મોટાભાગના ઉત્પાદિત તેલના ભાવ બ્રેન્ટ ક્રૂડની કોસ્ટના આધારે નક્કી થાય છે. બ્રેન્ટ ક્રૂડ જાગતિક સ્તરે ટ્રેડેડ તેલના લગભગ બેતૃતિયાંશ હિસ્સા માટે આવશ્યકપણે બેન્ચમાર્ક છે. ભારત ક્રૂડની આયાત મુખ્યત્વે ઑપેક દેશોમાંથી કરતું હોઇ સ્થાનિકમાં તેલના ભાવ માટે બ્રેન્ટ વાજબી રીતે બેન્ચમાર્ક છે.
૨૦ એપ્રિલ ૨૦૨૦નું દુઃસ્વપ્ન :
કોવિદ -૧૯ મહામારીથી ઘટેલી માગ સામે પુરવઠાની અતિશયતાના પરિણામે ઇતિહાસમાં પહેલીવાર ડબલ્યુટીઆઇ ક્રૂડતેલ વાયદાના વેપારો નકારાત્મક ભાવે થયા હતા. સંગ્રહ કરવા મર્યાદિત પ્રમાણમાં જગ્યાની ઉપલબ્ધિની પરિસ્થિતિમાં અમેરિકા પાસે ઉત્પાદિત તેલના સંગ્રહ માટે જગ્યાની કમી સામે ખરીદદાર સંગ્રહ કરી રાખવા જગ્યા માટે ઘાંઘા થયાં હતાં.
બીએસઇ નકારાત્મક ભાવે ઓર્ડર્સનો સ્વીકાર અને સોદાની અમલ બજાવણી કરનાર સૌપ્રથમ ભારતીય એક્સચેન્જ છે. બીએસઇ પબ્લિકને કોન્ટ્રાક્ટ વેચવાની એવી જરૂરિયાત હતી કારણકે ૨૦ એપ્રિલના રોજ ડબલ્યુટીઆઇ મે વાયદાનો કોન્ટ્રાક્ટ -૪૦.૩૨ યુએસ ડોલરના જેટલો તૂટી ૩૦૬ ટકાના ઘટાડે ટ્રેડિંગ થઇ અંતે બેરલદીઠ -૩૭.૬૩ યુએસ ડોલર બંધ થયો હતો. જોકે, અનેક સ્થળો પર સંગ્રહની વધુ જગ્યાની ઉપલબ્ધિને ડિલિવરીમાં સુલભતાથી આંતરરાષ્ટ્રીય બેન્ચમાર્ક બ્રેન્ટની કોસ્ટ ઉંચી રહી હતી. આ ૨૦ એપ્રિલના દિવસે બ્રેન્ટ વાયદા બેરલદીઠ ૨૫.૫૭ યુએસ ડોલર ભાવે બંધ થયાં હતાં. બ્રેન્ટ વાયદાનો વેપાર મુખ્યત્વે લંડન ખાતે ઇન્ટરકોન્ટિનેન્ટલ એક્સચેન્જમાં (આઈસીઇ) થાય છે અને ડબલ્યુટીઆઇ ક્રૂડ નાયમેક્સ પર તેલ વાયદા સાથે સંબંધિત સાધન છે. આ બન્ને વચ્ચે મોટો ફરક એ છે કે નાયમેકસ પર ડબ્લ્યુટીઆઇના કોન્ટ્રાક્ટની પતાવટ ફિઝિકલી થાય છે. જ્યારે, બ્રેન્ટ ક્રૂડ કોન્ટ્રાકટની પતાવટ રોકડમાં થાય છે. જોકે, ભારતમાં ડબ્લ્યુટીઆઇ કોન્ટ્રાક્ટમાં ટ્રેડિંગ કરનાર સહભાગી પાસે રોકડમાં પતાવટ કરવા સિવાય અન્ય કોઈ વિકલ્પ ઉપલબ્ધ હોતો નથી.
સીએમઇ જૂથના ચેરમેન અને સીઇઓ ટેરી ડફી ભારપૂર્વક કહે છે કે તેલના કોન્ટ્રાક્ટ પરિપૂર્ણતા માટે કાર્યરત હોઇ અને નિયમો ન જાણતા રિટેલ રોકાણકારોને આકર્ષવાના પ્રયાસો એક્સચેન્જ કરતું નથી. તેમણે આ સાથે ઉમેર્યું હતું કે “નાના રિટેલ રોકાણકારો અમારું લક્ષ્ય નથી. અમારા બજારમાં અમે ધંધાર્થીઓને આકર્ષવા માગીએ છીએ.”
ભારત માટે બ્રેન્ટ શા માટે વાજબી છે :
ક્રૂડતેલની તારવેલી ભારતીય બાસ્કેટમાં ખટાશ (sour) ધરાવતાં ગ્રેડના (ઓમાન અને દુબઈ એવરેજ) મીઠાશ (sweet) ધરાવતાં ગ્રેડનો (બ્રેન્ટ ડેટેડ) સમાવેશ થાય છે. ભારતીય રિફાઈનરીઓમાં જેનું પ્રોસેસિંગ ૭૫.૫૦:૨૪.૫૦ ધોરણે થાય છે. કુલ ભારતીય ક્રૂડ સપ્લાયમાંથી નોર્થ અમેરિકાના ડબલ્યુટીઆઇ-2ના ૯ ટકા સામે ઓપેક દેશોનો હિસ્સો ૮૦ ટકા (જેમાં, બેન્ચમાર્ક તરીકે બ્રેન્ટ ક્રૂડ) છે. વર્ષ ૨૦૧૯માં ડબલ્યુટીઆઇના ૮૮ ટકાની તુલનામાં બ્રેન્ટ ક્રૂડની સહસામ્યતા ભારતીય ક્રૂડ બાસ્કેટ સાથે ૯૮ ટકા જેટલી હતી. ભારતીય ક્રૂડતેલ બાસ્કેટમાં બ્રેન્ટ ક્રૂડના નોંધપાત્ર ઉંચા હિસ્સા અને મોટી સહસામ્યતાને કારણે ભારતમાં હેજર્સ માટે બ્રેન્ટ પસંદગીનું બેન્ચમાર્ક છે.
ઑક્લોહામાની જમીનથી ઘેરાયેલાં સંગ્રહના સ્થળો પર ફિઝીકલી પતાવટ ધરાવતા ડબ્લ્યુટીઆઇ કરતાં સંગ્રહીકરણ માટે ઓછી મર્યાદા ધરાવવા સાથે બ્રેન્ટ સામુદ્રીવાહક ક્રૂડ તરીકે સંકળાયેલું છે. વધુમાં, આંતરરષ્ટ્રીય કોન્ટ્રાકટમાં ખાસ કરીને ભારતીય પતાવટના રેફરન્સ ભાવ માટે નાયમેક્સ ડબ્લ્યુટીઆઇ ક્રૂડ કોન્ટ્રાક્ટ બિનતુલનાત્મક છે કારણકે તેમાં ફિઝિકલ ડિલિવરી આપવા અને લેવાનો કોઈ વિકલ્પ નથી. આથી, બિનશંકાસ્પદપણે, વૈશ્વિક અને ભારતીય હેજર્સ, ટ્રેડર્સ અને સહભાગીઓ માટે ઉચિત સંકેતક છે.
ભારત ખાતે બ્રેન્ટ ક્રૂડમાં વાયદાનો વેપાર :
ભારતના અગ્રણી એક્સચેન્જ ગ્રુપ અને છ માઇક્રોસેકંડની ગતિ સાથે વિશ્વના સૌથી ઝડપી સ્ટોક એક્સચેન્જ બીએસઇએ રૂપિયાના ચલણમાં શરૂ કરેલા બ્રેન્ટ વાયદાના કોન્ટ્રાક્ટની પતાવટ ઇન્ટરકોન્ટિનેન્ટલ એક્સચેન્જ (આઈસીઇ) યુરોપ બ્રેન્ટના ભાવે થાય છે. બીએસઇ ખાતે બ્રેન્ટ ક્રૂડના ભાવ વિશ્વના અગ્રણી એનર્જીના બજાર આઈસીઇ યુરોપ પાસેથી મેળવાય છે. આથી, ભારતીય ટાઈમ ઝોનમાં સ્થાનિક ફંડામેન્ટલ્સના આધારે બ્રેન્ટ ક્રૂડમાં ભાવશોધ શક્ય બને છે. ભારતમાં તેલ ઉત્પાદકો, રિફાઇનર્સ, હેજર્સ, વપરાશકાર અને રોકાણકારોને બ્રેન્ટ ક્રૂડના આંતરરાષ્ટ્રિય સ્તરે સંલગ્ન ભાવો અને ટ્રેડિંગના વ્યવહારો સુધી પહોંચનો લાભ મળે છે. વધુમાં, બીએસઇએ પોતાની બોલ્ટ પ્લસ ટ્રેડિંગ સિસ્ટમમાં નકારાત્મક ભાવે ઓર્ડર સ્વીકારવાની અને સોદાની અમલબજાવણી કરવાની સુવિધા શક્ય બનાવી છે. આ સુવિધા અમલી બનાવનાર બીએસઇ ભારતનું પહેલું એક્સચેન્જ છે.
બીએસઇના તૈયાર કરાયેલાં બ્રેન્ટ ક્રૂડના કોન્ટ્રાક્ટ હિસ્સાધારકોને તેલ બજારની અનિશ્ચિતતાઓ સામે સલામતી પૂરી પાડે છે એટલું જ નહીં, પણ ભારતમાં સહભાગીઓને વધારાની પારદર્શિતા, કાર્યક્ષમતા અને ઓછા ખર્ચે હેજિંગનું સાધન પણ ઉપલબ્ધ બનાવે છે.
સંક્ષિપ્ત :
વૈશ્વિક ક્રૂડ માટે બેન્ચમાર્કના દરજ્જાથી પ્રત્યક્ષતા અને ભારતીય તેલના ભાવ સાથે મોટી સહસામ્યતા હોઈ ભારતના એનર્જી કોમોડિટીઝના સહભાગીઓ માટે બ્રેન્ટ ક્રૂડ એકદમ સચોટ પ્રોડક્ટ છે. આ કોન્ટ્રાકટ સાથે હેજર્સ, ટ્રેડર્સ, રોકાણકારો અને બજારના સહભાગીઓ તેમના ભાવ જોખમોનું હેજ કરી શકે તે માટે તેમને સાનુકૂળ અને ઓછા ખર્ચે ઓનશોર પ્રોડક્ટ પૂરી પાડીને બીએસઇ ભારતીય કોમોડિટી બજારમાં ઊંડાણ લાવવા કટિબદ્ધ છે. બીએસઇને વિશ્વાસ છે કે તમામ હિસ્સાધરકો આ કોન્ટ્રાકટને બહોળા પ્રમાણમાં સ્વીકૃતિ આપશે અને ખાસ કરીને વર્તમાન પરિસ્થિતિમાં તમામ હિસ્સાધારકોના જોખમ સંચાલનના પસંદગીના સાધન તરીકે ઉભરી આવશે.
