આત્મા આનંદની ઇચ્છુક છે, પણ શરીર ઘણીવાર નબળું હોય છે. આપણી ઇન્દ્રિયો બાહ્ય જગતમાં એટલી બધી ફસાયેલી છે કે તે આપણા કેન્દ્ર તરફ જઈ શકતી નથી. આ આકર્ષણ અનંત છે – એક દ્રશ્યથી બીજા દ્રશ્યમાં, એક વ્યક્તિથી બીજા વ્યક્તિમાં, એક વસ્તુથી બીજી વસ્તુમાં. જો આ વૃત્તિ પર ધ્યાન કે નિયંત્રણ ન રાખીએ તો આખું જીવન આમાં વીતી જાય છે અને આપણી ઉર્જા ક્ષીણ થઈ જાય છે. આ આપણને ભીતરની પૂર્ણતાનો અનુભવ કરતા અટકાવે છે.
આપણી ઇન્દ્રિયોની ભોગવવાની ક્ષમતા મર્યાદિત છે, પણ આનંદ ભોગવવાની ઇચ્છા અનંત છે. મન હંમેશાં આનંદની શોધમાં રહે છે, પણ શરીર થાકી જાય છે. નર્વસ સિસ્ટમ નબળી પડી જાય છે, જે અસંતુલન બનાવે છે અને વ્યક્તિ સંપૂર્ણ સુખનો અનુભવ કરી શકતો નથી. આ સ્વાભાવિક છે, કારણ કે મન મર્યાદિત આનંદથી સંતુષ્ટ નથી – તે અમર્યાદિત સુખ શોધે છે.
દરેક મનને એવા સ્ત્રોત તરફ જવાની સ્વાભાવિક ઇચ્છા હોય છે જ્યાં અમર્યાદિત આનંદ છે. પરંતુ સમસ્યા એ છે કે આપણે બાહ્ય વસ્તુઓમાં – અહીં અને ત્યાં, દરેક જગ્યાએ – આ ખુશી શોધીએ છીએ. આ સતત શોધ આપણી ઇન્દ્રિયો અને નર્વસ સિસ્ટમને થકવી દે છે. મન ભાવનાત્મક ઉથલપાથલમાં ફસાઈ જાય છે – વિચારો, શંકાઓ, માન્યતાઓ અને અસ્થિર લાગણીઓ જીવનના દિવસો, મહિનાઓ અને વર્ષો બગાડે છે.
ક્યારેક મનમાં વિવેક જાગે છે અને કહે છે, “આ બધું નિરર્થક છે, મારે કાયમી આનંદ તરફ આગળ વધવું જોઈએ.” પણ આ આંતરિક અવાજ એટલો નાજુક હોય છે કે તે બાહ્ય આકર્ષણ અને માનસિક ઊથલ-પાથલમાં ખોવાઈ જાય છે. મન કેન્દ્રિત રહી શકતું નથી, કારણ કે તે એક વસ્તુથી બીજા વસ્તુ તરફ કૂદવાનું ચાલુ રાખે છે. આ બાહ્ય આકર્ષણ જ આપણને વાસ્તવિક આનંદથી દૂર રાખે છે.
ઋષિઓ કહેતા હતા, “જે વસ્તુ તમને સુખ આપે છે તે પછીથી દુઃખ અને પીડાનું કારણ બની શકે છે.” ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે તમે સ્વાદિષ્ટ મીઠાઈનો આનંદ માણો છો, ત્યારે શરૂઆતમાં તે આનંદદાયક લાગે છે, પરંતુ જ્યારે વધુ પડતું ખાવામાં આવે છે, ત્યારે તે જ બીમારીનું કારણ બની જાય છે. તેથી, આપણે આનંદના સાચા સ્ત્રોતને ઓળખવો પડશે. ઇન્દ્રિયોની મોહમાયામાં ફસાવાથી બચવું જોઈએ અને આપણી અંદર જવું જોઈએ.
સાચું સુખ બાહ્ય વસ્તુઓમાં નહીં, પણ આત્મામાં છુપાયેલું છે. જ્યારે આપણે બાહ્ય વસ્તુઓથી આપણું ધ્યાન હટાવીને અંદર જઈએ છીએ, ત્યારે આપણે સાચા સુખનો અનુભવ કરીએ છીએ. આ જ ધ્યાન છે, આ જ યોગ છે.
(ગુરુદેવ શ્રી શ્રી રવિશંકર)
(આધ્યાત્મિક ગુરૂ શ્રી શ્રી રવિશંકરજી વૈશ્વિક સ્તરે માનવીય મૂલ્યોનાં ઉત્થાન માટે કાર્યરત છે અને આર્ટ ઓફ લિવિંગ સંસ્થાના પ્રણેતા છે.)
