દેશમાં લાંબા સમયથી ચર્ચાનો વિષય બનેલા ‘વન નેશન વન ઈલેક્શન’ના પ્રસ્તાવને બુધવારે કેન્દ્રીય કેબિનેટની મંજૂરી મળી ગઈ છે. તેનો ઉદ્દેશ્ય લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એકસાથે કરાવવાનો છે, જેથી ચૂંટણીમાં થતા નાણાકીય ખર્ચમાં ઘટાડો કરી શકાય. ‘એક દેશ, એક ચૂંટણી’ના સમર્થકો દલીલ કરે છે કે આ પગલું ચૂંટણી પ્રક્રિયાને સુવ્યવસ્થિત કરી શકે છે, ખર્ચમાં ઘટાડો કરી શકે છે અને પુનરાવર્તિત ચૂંટણીઓને કારણે થતી મુશ્કેલીઓ ઘટાડી શકે છે. જો કે, ટીકાકારો તેના પર ઘણા પ્રશ્નો ઉભા કરી રહ્યા છે.
ભારતમાં ચૂંટણીનું એક એવું ચક્ર છે, જેના કારણે એવું લાગે છે કે દેશમાં ચૂંટણીઓ થતી રહે છે. આઝાદી પછી દેશમાં ઘણી ચૂંટણીઓ યોજાઈ છે, જેમાં ઘણી વખત સંસાધનો અને વહીવટી તંત્ર પર ઘણું દબાણ આવે છે. ‘એક દેશ, એક ચૂંટણી’નો ખ્યાલ નવો નથી. નિષ્ણાતો માને છે કે આ પ્રક્રિયા આપણા બંધારણ જેટલી જૂની છે.
દેશમાં ચાર વખત એકસાથે ચૂંટણી થઈ છે
1950 માં પ્રજાસત્તાક બન્યા પછી, 1951 અને 1967 ની વચ્ચે દર પાંચ વર્ષે લોકસભા અને તમામ રાજ્ય વિધાનસભાઓની ચૂંટણીઓ એક સાથે યોજાતી હતી. દેશના મતદારોએ વર્ષ 1952, 1957, 1962 અને 1967માં કેન્દ્ર અને રાજ્યો માટે એકસાથે મતદાન કર્યું હતું. પરંતુ કેટલાક જૂના રાજ્યોના પુનર્ગઠન અને દેશમાં નવા રાજ્યોના ઉદભવ સાથે, આ પ્રક્રિયા વર્ષ 1968-69માં સંપૂર્ણપણે સમાપ્ત થઈ ગઈ.
વિશ્વના ઘણા દેશોએ ચૂંટણી પ્રક્રિયાને સુવ્યવસ્થિત કરવા માટે ‘એક દેશ, એક ચૂંટણી’ મોડલની વિવિધતા અપનાવી છે. અહીં અમે તે દેશોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે જેણે આ પ્રક્રિયા અપનાવી છે. આ સાથે આ દેશોમાં ચૂંટણી કેવી રીતે યોજાય છે તેની પ્રક્રિયા પર પણ પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો છે.
અમેરિકા
અમેરિકામાં પ્રમુખ, કોંગ્રેસ અને સેનેટ માટેની ચૂંટણી દર ચાર વર્ષે એક નિશ્ચિત તારીખે યોજાય છે. આ પ્રક્રિયા એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે દેશના સર્વોચ્ચ કાર્યાલયોની ચૂંટણીઓ એકસાથે યોજવામાં આવે, જેનાથી એકીકૃત ચૂંટણી પ્રક્રિયાને સરળ બનાવવામાં આવે. આ પ્રક્રિયામાં ફેડરલ કાયદા દ્વારા નિર્ધારિત ચૂંટણીની તારીખોનું પાલન સામેલ છે, જેનાથી ચૂંટણી પ્રવૃત્તિઓનું રાષ્ટ્રવ્યાપી સંકલન જાળવવામાં આવે છે.
અમેરિકામાં ચૂંટણી પ્રક્રિયા
1. અમેરિકામાં ચૂંટણી પ્રક્રિયા પ્રાથમિક ચૂંટણીઓથી શરૂ થાય છે, અહીં રાજકીય પક્ષો સામાન્ય ચૂંટણીઓ માટે તેમના ઉમેદવારોની પસંદગી કરે છે.
2. અમેરિકામાં સામાન્ય ચૂંટણી ચાર વર્ષના અંતરાલમાં યોજાય છે. ઉપરાંત, આ ચૂંટણીઓ નવેમ્બરના પ્રથમ મંગળવારે યોજાય છે.
3. અમેરિકામાં ચૂંટણી પ્રક્રિયા હેઠળ, મતદારો રાષ્ટ્રપતિ, કોંગ્રેસના સભ્યો, રાજ્યપાલો, રાજ્યના ધારાસભ્યો અને સ્થાનિક અધિકારીઓ સહિત વિવિધ સંઘીય, રાજ્ય અને સ્થાનિક કચેરીઓ માટે તેમના મતાધિકારનો ઉપયોગ કરે છે.
4. અમેરિકામાં રાષ્ટ્રપતિ અને ઉપરાષ્ટ્રપતિને ચૂંટવા માટે ઈલેક્ટોરલ કોલેજ સિસ્ટમનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. જેમાં દરેક રાજ્યને કોંગ્રેસમાં તેના પ્રતિનિધિત્વના આધારે ચોક્કસ સંખ્યામાં ચૂંટણી મતો ફાળવવામાં આવે છે.
5. ચૂંટણીમાં બહુમતી મેળવનાર ઉમેદવાર રાષ્ટ્રપતિ બને છે. જ્યારે કોંગ્રેસના સભ્યો અને અન્ય અધિકારીઓ પોતપોતાના અધિકારક્ષેત્રમાં મતોના આધારે ચૂંટાય છે.
ફ્રાન્સ
ફ્રાન્સ પણ દેશમાં ચૂંટણી યોજવા માટે સમાન અભિગમ અપનાવે છે. અહીં દર પાંચ વર્ષે રાષ્ટ્રપતિ અને નેશનલ એસેમ્બલી (સંસદનું નીચલું ગૃહ) માટે એકસાથે ચૂંટણી યોજાય છે. અહીં મતદારો એક જ મતદાન પ્રક્રિયામાં રાજ્યના વડા અને તેમના પ્રતિનિધિઓ બંનેને પસંદ કરે છે. ફ્રાન્સમાં ‘એક દેશ, એક ચૂંટણી’ની પ્રક્રિયા હેઠળ રાષ્ટ્રપતિ અને નેશનલ એસેમ્બલી માટે એક નિશ્ચિત મુદત નક્કી કરવાની હોય છે.
ફ્રાન્સમાં ચૂંટણી પ્રક્રિયા
1. ફ્રાન્સમાં દર પાંચ વર્ષે રાષ્ટ્રપતિ અને ધારાસભાની ચૂંટણીઓ યોજાય છે. જેમાં બહુમતીના આધારે રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી થાય છે.
2. ફ્રાન્સમાં, રાષ્ટ્રપતિ નેશનલ એસેમ્બલીમાં બહુમતી મેળવતા પક્ષમાંથી વડા પ્રધાનની નિમણૂક કરે છે. જે ટુ-સ્ટેપ સિસ્ટમ દ્વારા પસંદ કરવામાં આવે છે.
3. વડાપ્રધાન તરીકે ચૂંટણી માટે ઉમેદવાર પ્રથમ રાઉન્ડમાં બહુમતી મેળવવાનો પ્રયાસ કરે છે. જો કોઈ ઉમેદવાર આ પ્રક્રિયામાં સંપૂર્ણ બહુમતી હાંસલ કરી શકતો નથી, તો ટોચના બે ઉમેદવારો વચ્ચે સ્પર્ધાનો બીજો રાઉન્ડ યોજવામાં આવે છે.
4. ફ્રાન્સમાં, નેશનલ એસેમ્બલીના સભ્યો એકલ-સદસ્ય મતવિસ્તારમાંથી ચૂંટાય છે. તેમજ આ પ્રક્રિયામાં વિવિધ રાજકીય પક્ષોનું પ્રતિનિધિત્વ સુનિશ્ચિત કરવામાં આવે છે.
સ્વીડન
સ્વીડન દ્વારા અપનાવવામાં આવેલા ચૂંટણી મોડલ હેઠળ, સંસદ (Riksdag) અને સ્થાનિક સરકાર માટેની સામાન્ય ચૂંટણીઓ દર ચાર વર્ષે એક સાથે યોજાય છે. મ્યુનિસિપલ અને કાઉન્ટી કાઉન્સિલની ચૂંટણીઓ, રાષ્ટ્રીય ચૂંટણીઓ સાથે એકસાથે યોજાય છે, મતદારોને એક જ દિવસે બહુવિધ ચૂંટણી પ્રક્રિયાઓમાં સામેલ થવાની તક આપે છે.
આ પ્રક્રિયા હેઠળ રાષ્ટ્રીય અને સ્થાનિક ધારાસભાઓનો કાર્યકાળ સુમેળ થાય છે. જેથી એ સુનિશ્ચિત કરી શકાય કે સરકારના વિવિધ સ્તરોની ચૂંટણીઓ એકસાથે કરાવી શકાય. સ્વીડનમાં, આ ચૂંટણી પ્રક્રિયા ચૂંટણીલક્ષી કાર્યક્ષમતા અને મતદાર સક્રિયતા બંનેને પ્રોત્સાહન આપે છે. આ ઉપરાંત, આ પ્રક્રિયા અલગ ચૂંટણીઓ યોજવાના વહીવટી બોજને પણ ઘટાડે છે.
સ્વીડનમાં ચૂંટણી પ્રક્રિયા
1. સ્વીડનની સંસદ, રિક્સદાગ માટેની સામાન્ય ચૂંટણીઓ દર ચાર વર્ષે યોજાય છે. જેમાં મતદારો પ્રમાણસર પ્રતિનિધિત્વ પદ્ધતિ દ્વારા સંસદના સભ્યોને ચૂંટે છે.
2. મ્યુનિસિપલ અને કાઉન્ટી કાઉન્સિલ માટે સ્થાનિક સરકારની ચૂંટણીઓ પણ દર ચાર વર્ષે યોજાય છે. સામાન્ય રીતે આ ચૂંટણીઓ રાષ્ટ્રીય ચૂંટણીના દિવસે જ યોજાય છે.
3. સ્વીડનમાં બહુ-પક્ષીય સિસ્ટમ છે, જેમાં મતદારો રાષ્ટ્રીય અને સ્થાનિક સ્તરે તેમનું પ્રતિનિધિત્વ કરવા માટે વિવિધ રાજકીય પક્ષોના ઉમેદવારોને પસંદ કરે છે.
4. સ્વીડિશ ચૂંટણી સત્તામંડળ દ્વારા ચૂંટણી પ્રક્રિયાની દેખરેખ રાખવામાં આવે છે, જે ચૂંટણી પ્રક્રિયામાં પારદર્શિતા અને નિષ્પક્ષતાની ખાતરી કરે છે.
કેનેડા
કેનેડા ‘એક દેશ, એક ચૂંટણી’ પ્રણાલીનું કડકપણે પાલન કરતું નથી. અહીં દર ચાર વર્ષે હાઉસ ઓફ કોમન્સ માટે ચૂંટણી યોજાય છે. જે દેશને રાષ્ટ્રીય સ્તરે સતત ચૂંટણી માળખું આપે છે. આ ઉપરાંત દેશના કેટલાક પ્રાંતો સંઘીય ચૂંટણીઓ સાથે સ્થાનિક સ્તરની ચૂંટણીઓ યોજે છે.
કેનેડામાં ચૂંટણી પ્રક્રિયા
1. હાઉસ ઓફ કોમન્સ માટે ફેડરલ ચૂંટણીઓ દર ચાર વર્ષે યોજવામાં આવે છે, જેમાં વડા પ્રધાન એક નિશ્ચિત મુદત માટે અથવા સંજોગોને આધારે ચૂંટણી બોલાવે છે.
2. સંસદના સભ્યો ફર્સ્ટ-પાસ્ટ-ધ-પોસ્ટ સિસ્ટમ દ્વારા ચૂંટાય છે, જેમાં દરેક ચૂંટણી પ્રાંતમાં સૌથી વધુ મત મેળવનાર ઉમેદવાર હાઉસ ઓફ કોમન્સમાં બેઠક જીતે છે.
3. પ્રાંતીય ચૂંટણીઓ દરેક પ્રાંતના ચૂંટણી કાયદા અને પદ્ધતિઓના આધારે હાથ ધરવામાં આવે છે. જેમાં ચૂંટણી પ્રણાલી, ચૂંટણીની તારીખો અને મતદાન પ્રક્રિયાઓ અલગ-અલગ હોય છે.
એક દેશ, એક ચૂંટણીના પડકારો
- લોકસભાનો કાર્યકાળ પાંચ વર્ષનો હોય છે, પરંતુ તે પહેલા પણ તેને વિસર્જન કરી શકાય છે. આવી સ્થિતિમાં એક દેશ, એક ચૂંટણી શક્ય નહીં બને.
- લોકસભાની જેમ જ વિધાનસભાનો કાર્યકાળ પણ પાંચ વર્ષનો હોય છે અને તે પણ પાંચ વર્ષ પહેલા ભંગ કરી શકાય છે. હવે આવી સ્થિતિમાં સરકાર સામે પડકાર એ રહેશે કે એક દેશ, એક ચૂંટણીની વ્યવસ્થા કેવી રીતે જાળવવી.
- દેશની તમામ પાર્ટીઓને એક દેશ, એક ચૂંટણી પર એકસાથે લાવવાનો સૌથી મોટો પડકાર હશે, કારણ કે આ અંગે તમામ પક્ષોના મત અલગ-અલગ છે.
- એવું માનવામાં આવે છે કે એક દેશ, એક ચૂંટણીથી રાષ્ટ્રીય પક્ષને ફાયદો થશે, પરંતુ પ્રાદેશિક પક્ષોને તેની અસર ભોગવવી પડશે. એટલે કે તેમને નુકસાન થશે.
- હાલમાં દેશમાં લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ અલગ-અલગ યોજાય છે, જેના કારણે EVM અને VVPATની સંખ્યા મર્યાદિત છે, પરંતુ જો એક જ દેશમાં ચૂંટણી યોજાય તો એકસાથે આ મશીનોની વધુ માંગ રહેશે, જે પરિપૂર્ણ કરવા માટે એક મોટો પડકાર છે.
- જો ચૂંટણી એકસાથે યોજાય તો વધારાના અધિકારીઓ અને સુરક્ષા દળોની જરૂર પડશે. આવી સ્થિતિમાં આ પણ એક મોટો પડકાર હશે.
