નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણે આજે, 1 ફેબ્રુઆરીના રોજ દેશનું સામાન્ય બજેટ રજૂ કર્યું. સતત 8મી વખત નાણામંત્રી બજેટ રજૂ કરશે, જે પોતાનામાં એક રેકોર્ડ હશે. આ પહેલા મોરારજી દેસાઈ એવા નાણામંત્રી રહી ચૂક્યા છે જેમણે સૌથી વધુ વખત બજેટ રજૂ કર્યું છે. પણ શું તમે જાણો છો કે ભારતનું પહેલું બજેટ ક્યારે રજૂ થયું હતું?
બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન શરૂ થઈ બજેટ પ્રથા
ભારતમાં બજેટ રજૂ કરવાની પ્રથા બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન શરૂ થઈ હતી. પહેલું બજેટ આઝાદી પહેલા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. જોકે, આ બજેટ દિલ્હીમાં નહીં પરંતુ લંડનમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. એ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના સ્કોટિશ અર્થશાસ્ત્રી જેમ્સ વિલ્સન દ્વારા બ્રિટિશ ક્રાઉનને રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું, જે તે સમયે ભારતના સચિવ તરીકે ઓળખાતા હતા.
બજેટ કેમ રજૂ કરવામાં આવ્યું?
૧૮૫૭ના બળવાને કારણે બ્રિટિશ શાસનને ઘણું નુકસાન થયું હતું. બ્રિટિશ સરકારે બળવાને નિર્દયતાથી દબાવી દીધો. આ સમગ્ર ઘટનાની વિશ્વભરમાં અને લંડનના હાઉસ ઓફ કોમન્સમાં પણ નિંદા કરવામાં આવી હતી. ૧૮૫૭ના બળવા પછી સરકારને થયેલા નુકસાનની ભરપાઈ કરવા માટે ભારતમાં કર વ્યવસ્થા લાગુ કરવાની યોજના બનાવવામાં આવી હતી. વસૂલાત વધારવા માટે નવી કર પ્રણાલી લાગુ કરવાનો પ્રસ્તાવ મૂકવામાં આવ્યો હતો. પહેલું કેન્દ્રીય બજેટ 7 એપ્રિલ, 1860 ના રોજ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
આ બજેટમાં પ્રસ્તાવિત કર પ્રણાલી અંગે સમયાંતરે ઘણા સુધારા કરવામાં આવ્યા હતા. ૧૮૮૬માં એક અલગ આવકવેરા કાયદો પસાર કરવામાં આવ્યો. વિલ્સનના આ પ્રસ્તાવની હાઉસ ઓફ કોમન્સમાં પણ ટીકા થઈ હતી. સર ચાર્લ્સ ટ્રેવેલિયને ભારતના લોકો પર નવા કર લાદવાની અવ્યવહારુતા વિશે પોતાનો અભિપ્રાય આપ્યો. તેમણે કહ્યું કે “ભારતમાં હાલની કટોકટી વર્તમાન પેઢીની સ્મૃતિમાં રહેલી કોઈપણ ઘટના કરતાં સારા અને ખરાબ બંને પ્રકારના પરિણામોથી ભરપૂર છે. પૂર્વમાં આપણા સામ્રાજ્યનું ભવિષ્ય હવે અપનાવવામાં આવતા માર્ગ પર નિર્ભર રહેશે.” ઘણા સભ્યોએ આ બજેટ અને તેમાં આપવામાં આવેલી કર પ્રણાલીની જોગવાઈઓની ટીકા કરી હતી.
સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ બજેટ
દેશની સ્વતંત્રતા પછી મજબૂત આર્થિક પાયાની જરૂર હતી. આઝાદી પછીનું પહેલું બજેટ 26 નવેમ્બર 1947ના રોજ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. એ ભારતના પ્રથમ નાણામંત્રી આર કે શણમુખમ ચેટ્ટી દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આ બજેટ ભારતીય અર્થતંત્રને સુધારવાના ઉદ્દેશ્યથી તૈયાર કરવામાં આવ્યું હતું, જેથી આઝાદી પછી દેશની આર્થિક સ્થિતિ સુધારવા માટે પગલાં લઈ શકાય. તે સમયે ભારતના ભાગલા દરમિયાન થયેલા મોટા રમખાણો વચ્ચે પ્રથમ કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
