ભારતમાં દર વર્ષે 24 એપ્રિલના રોજ પંચાયતી રાજ મંત્રાલય દ્વારા “રાષ્ટ્રીય પંચાયતી રાજ દિવસ” (National Panchayati Raj Day 2024) ઉજવવામાં આવે છે. આ દિવસ બંધારણમાં 73મો સુધારો અધિનિયમ, 1992 પસાર થયાની યાદમાં ઉજવવામાં આવે છે. પંચાયતી રાજ પ્રણાલી એ ભારત સરકારનું ત્રિ-સ્તરીય વહીવટી માળખું છે. પંચાયતી રાજ મંત્રાલયના એક અધિકૃત નિવેદન અનુસાર,“2014થી, કેન્દ્ર સરકારે પંચાયતી રાજના મુખ્ય ઉદ્દેશો પ્રાપ્ત કરી શકાય તે માટે શક્ય તેટલી શ્રેષ્ઠ રીતે પંચાયતી રાજ સંસ્થાઓ (PRIs) ને સમર્થન આપવાના પ્રયાસો વધુ તીવ્ર કર્યા છે.
ભારતના તત્કાલિન વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહે 24 એપ્રિલ 2010ના રોજ પ્રથમ રાષ્ટ્રીય પંચાયતી રાજ દિવસની જાહેરાત કરી હતી.વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ 24 એપ્રિલ 2015ના રોજ ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓને સંબોધિત કરતી વખતે,સત્તા માટે ચૂંટાયેલા લોકોની ક્રિયાઓ પર અયોગ્ય પ્રભાવનો ઉપયોગ કરતી “સરપંચ પતિ” ની પ્રથાને સમાપ્ત કરવા હાકલ કરી હતી.
પંચાયતી રાજને 1993ના 73મા બંધારણીય સુધારા અધિનિયમ દ્વારા બંધારણીય સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું હતું. આ બિલ લોકસભા દ્વારા 22 ડિસેમ્બર 1992ના રોજ અને રાજ્યસભા દ્વારા 23 ડિસેમ્બર 1992ના રોજ પસાર કરવામાં આવ્યું હતું. બાદમાં તેને 17 રાજ્યોની એસેમ્બલીઓએ મંજૂરી આપી હતી અને રાષ્ટ્રપતિની સંમતિ મળી હતી. આ કાયદો 24 એપ્રિલ 1993 ના રોજ અમલમાં આવ્યો. ત્યારબાદ, ભારતના વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહે 24 એપ્રિલ 2010ને પ્રથમ રાષ્ટ્રીય પંચાયતી રાજ દિવસ તરીકે જાહેર કર્યો. ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓને સંબોધતા વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ 24 એપ્રિલ 2015 ના રોજ “મહિલા સરપંચોના પતિ” અથવા “સરપંચ પતિ” ની પ્રથાને સમાપ્ત કરવા માટે હાકલ કરી હતી.
શું છે આ દિવસનું મહત્વ?
પંચાયત રાજ પ્રણાલીએ ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં લોકોને તેમના મંતવ્યો વ્યક્ત કરવા અને વિકાસ અને સશક્તિકરણનો ભાગ બનવાની જગ્યા પૂરી પાડીને તેમના ઉત્થાનમાં મદદ કરી છે. ગ્રામ પંચાયતની પ્રાથમિક ભૂમિકા શિક્ષણ, વાહનવ્યવહાર, આરોગ્ય સંભાળ, પાણી, કૃષિ અને સ્વચ્છતા સુવિધાઓ જેવી પાયાની સેવાઓ પૂરી પાડવાની અને ગામના સાંસ્કૃતિક અને આર્થિક વિકાસમાં મદદ કરવાની છે. 73મા બંધારણીય સુધારા અનુસાર, પ્રાથમિક સ્તરની સંસ્થા “ગ્રામ પંચાયત” ત્રિ-સ્તરીય પંચાયતી રાજમાં સૌથી મહત્વપૂર્ણ સંસ્થા છે.
ત્રણ પ્રકારની પંચાયતો છે
પંચાયતી રાજ વ્યવસ્થા ત્રણ સ્તરે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તળિયે ગ્રામ પંચાયત છે, તેની ઉપર પંચાયત સમિતિ છે અને સૌથી ઉપર જિલ્લા પરિષદ છે. 20 લાખથી વધુ વસ્તી ધરાવતા તમામ રાજ્યોમાં ગામ,બ્લોક અને જિલ્લા સ્તરે પંચાયતોની રચના કરવામાં આવે છે.
