સ્માર્ટફોન સેક્ટર બાદ હવે ભારત ‘આત્મનિર્ભર ભારત’ના અભિયાન દ્વારા રમકડા ઉદ્યોગમાં આગળ વધી રહ્યું છે. જે પોતાના માટે તેમજ દુનિયા માટે રમકડાં પેદા કરે છે. સરકાર રમકડા ઉદ્યોગને બચાવવા માટે અનેક પ્રયાસો કરી રહી છે. જેથી કરીને ભારતમાં બનેલા રમકડાંનો સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રચાર થઈ શકે. અને ચાઈનીઝ ટોય બિઝનેસને હરાવી શકે છે. આ માટે, સરકારનું નવું પગલું રમકડા ઉદ્યોગને પ્રોડક્શન-લિંક્ડ ઇન્સેન્ટિવ (PLI) યોજનામાં સામેલ કરવાનું છે, કારણ કે આ વ્યવસાય લાંબા સમયથી માંગ કરી રહ્યો છે. મોદી સરકાર આવા જ એક ક્ષેત્રમાં ચીન સામે ધીમી ગતિએ યુદ્ધ કરી રહી છે. જ્યાં ચીનના રમકડા ઉદ્યોગની છબી સૌથી ઝડપી અને સૌથી વધુ જોવા મળે છે.
મોદી સરકારને ઝડપથી સમજાયું કે ભારતમાં શ્રમ-સઘન રમકડાંનું ઉત્પાદન કરવું, પ્લાસ્ટિક અને કાપડના સસ્તા રમકડાંનું ઉત્પાદન કરવું એ ઈલેક્ટ્રોનિક્સ જેટલું અઘરું નથી કે જેમાં ઈનપુટ, કાચો માલ, ટેક્નોલોજી અને કુશળ શ્રમિકોની જરૂર હોય. એટલા માટે મોદી સરકાર ભારતના રમકડા ઉત્પાદકોને આત્મનિર્ભર બનવા માટે પ્રેરિત કરી રહી છે. તેણે તેના મન કી બાત રેડિયો પ્રસારણમાં ઘણી વખત રમકડાના વ્યવસાયને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે.
ભારતે રમકડાના વ્યવસાયમાં પણ સ્થાન મેળવવાનું શરૂ કર્યું છે. ચીનની આયાત સતત ઘટી રહી છે અને સ્થાનિક ઉત્પાદન વધી રહ્યું છે. માત્ર પાંચ વર્ષ પહેલાં દિલ્હીનું સદર બજાર એક મોટું રમકડાંનું કેન્દ્ર હતું, એક વાસ્તવિક ચીની બજાર હતું, કારણ કે મોટાભાગના રમકડાં ચીનમાંથી આયાત કરવામાં આવતા હતા. વેચાતા રમકડાંમાંથી માત્ર 20% દેશમાં જ બનેલા હતા. બાકીનામાં ચીનનો 75% હિસ્સો હતો. હવે સદર બજારમાંથી ચાઈનીઝ લેબલનાં રમકડાં ધીમે ધીમે ગાયબ થઈ રહ્યાં છે. થોડા વર્ષો પહેલા સુધી ભારત રમકડાંનો આયાતકાર હતો. જે હવે બદલાઈ ગયો છે. છેલ્લા ત્રણ વર્ષમાં રમકડાંની આયાત 70% ઘટી છે, જે FY19માં $371 મિલિયનથી FY22માં $110 મિલિયન થઈ છે.
ભારતની નિકાસ વધી રહી છે
વાણિજ્ય મંત્રાલયના જણાવ્યા અનુસાર, નાણાકીય વર્ષ 2019માં ભારતની નિકાસ 202 મિલિયન ડોલરથી વધીને 326 મિલિયન ડોલર થઈ છે. ચીન અથવા પશ્ચિમી દેશોની સરખામણીમાં ભારતનો રમકડા ઉદ્યોગ સ્પર્ધાત્મક રહે છે. સરકાર દ્વારા લેવામાં આવેલા કડક પગલાંને કારણે રમકડાની નિકાસનો ચમત્કાર મહદઅંશે શક્ય બન્યો છે. ભારતનો રમકડાંનો બિઝનેસ હજુ પણ પોતાના દમ પર ચીનની સામે ટકી શક્યો નથી. આ સાથે, જ્યારે મહામારી દરમિયાન ચીનનો મોટો બિઝનેસ ધીમો પડી રહ્યો હતો ત્યારે ભારતની નિકાસ વધી હતી. પરંતુ ચીનની અર્થવ્યવસ્થા પોસ્ટ-પેન્ડેમિક મંદીમાંથી બહાર આવવાથી, તેનું પ્રોડક્શન એન્જિન એક કે બે વર્ષમાં ફરી જીવંત થઈ જશે.
કારણ કે ભારત પ્રગતિ કરી શક્યું નથી
ચીને પ્લાસ્ટિકની નાની વસ્તુઓ અને ઇલેક્ટ્રોનિક્સ સ્ટ્રક્ચર્સ બનાવીને વિશ્વની ફેક્ટરી તરીકે શરૂઆત કરી. જેમ જેમ આ વિસ્તારોમાં તેનું વર્ચસ્વ વધ્યું તેમ, રમકડાના વ્યવસાયના નામે ભારત પાસે જે કંઈ હતું તે લગભગ નાશ પામ્યું. સમયની સાથે ચાઈનીઝ મેન્યુફેક્ચરિંગ એટલું આગળ વધી ગયું છે કે દેશના મોટાભાગના આયાતકારો ચાઈનીઝ રમકડાંની આયાત કરી રહ્યા છે.
સમજાવો કે ભારત સૌથી વધુ ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, કાપડ અને પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ કરે છે, ભારત પાસે રમકડા ઉદ્યોગને પ્રોત્સાહન આપવાની સારી તક હતી. પરંતુ તે લાકડાના અને પ્લાસ્ટિકના રમકડાંથી આગળ વધી શકે તે પહેલા જ ચીને ભારતીય બજારમાં રમકડાંથી ભરપૂર શરૂ કરી દીધું હતું. આનાથી સુનિશ્ચિત થયું કે ભારતીય રમકડાનો વ્યવસાય ચીનની આયાતને હરાવવા માટે પૂરતો આધુનિકીકરણ કરી શકશે નહીં.
ભારતનો હિસ્સો $1.5 બિલિયન હતો
શ્રમ કાયદા, કરવેરાના મુદ્દાઓ, ટેક્નોલોજીનો અભાવ અને નબળા સરકારી પ્રોત્સાહનોનો અર્થ એ છે કે કોઈ પણ મોટા ભારતીય ઔદ્યોગિક ગૃહોએ આ ક્ષેત્રમાં સાહસ કર્યું નથી. ચીનની એન્ડ-ટુ-એન્ડ, એકીકૃત ઉત્પાદન સુવિધાઓની તુલનામાં ભારતના કારખાનાઓના નાના કદએ સુનિશ્ચિત કર્યું કે ત્યાં કોઈ સ્કેલની અર્થવ્યવસ્થા નથી. ટોયથોન 2021માં, નવીન રમકડાં અને રમતોના વિચારોને ક્રાઉડ-સોર્સ કરવાની પહેલ, PM મોદીએ જણાવ્યું હતું કે $100 બિલિયનના વૈશ્વિક ટોય માર્કેટમાં ભારતનો હિસ્સો માત્ર $1.5 બિલિયન છે, જ્યારે ચીનનો અંદાજ 55-70% છે.
ટોય બિઝનેસ $3 બિલિયન સુધી પહોંચી શકે છે
વિશ્વ જ્યારે ચાઈનીઝ ઉત્પાદનોના વિકલ્પો શોધી રહ્યું છે ત્યારે ભારત માટે તક આવી છે અને ભારત પાસે વિશાળ સ્થાનિક બજાર છે અને રમકડાંના મોટા પાયે ઉત્પાદનને ટેકો આપવા માટે પૂરતી માંગ છે. લગભગ 25 ટકા ભારતીય વસ્તી 0-14 વય શ્રેણીમાં આવતા, એક વિશાળ ગ્રાહક સેગમેન્ટ, ભારતીય રમકડાનું બજાર 2022 માં 1.5 અબજનું થવાની ધારણા છે. IMARC ગ્રૂપના 2022ના અહેવાલ મુજબ, ભારતનો રમકડા ઉદ્યોગ આગામી પાંચ વર્ષમાં 12.5-13%ના ચક્રવૃદ્ધિ દરે વૃદ્ધિ પામે તો 2028 સુધીમાં તે $3 બિલિયન સુધી પહોંચવાની ધારણા છે.
