સંવાદમાં સહનશીલતા એ માનવસંબંધોના સાચા સુયોગના આધારે ઉભો થયેલ એક અમૂલ્ય ગુણ છે, જે િવવાદોને 
નિવારવા અરસપરસની સમજ વધારવા અને સુમેળ સ્થાપિત કરવા માટે જરૃરી છે. મહાભારતના અનુશાસનપર્વમાં ભીષ્મ પિતામહે ધર્મરાજ યુધિષ્ઠિરને સંવાદના આદર્શ રૃપ વિશે ઉપદેશ આપ્યો છે, જેમાં ધૈર્ય, વિવેક અને સમતાનું મહત્વ રજૂ થાય છે. ભીષ્મ કહે છે કે સંવાદ તો જ સફળ બને છે જયારે વ્યક્તિ પોતાના ક્રોધને નિયંત્રિત કરી ધીરજપૂર્વક બીજાની વાત સાંભળે અને સમજ્યા પછી વિચારપૂર્વક ઉત્તર આપે.
સહનશીલતા એટલે માત્ર મૌન કે સહિષ્ણુતા નહીં, પણ મનનો સંયમ, બુદ્ધિની શાંતિ અને હૃદયની વિશાળતા. આજના યુગમાં, જ્યાં વિચારોમાં મતભેદો અને તણાવો વધતા જાય છે, ત્યાં સહનશીલ સંવાદ એ સમાજમાં સ્થિરતા અને સમરસતાનું બળ બની શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, મહાત્મા ગાંધીજીનું જીવન સહનશીલ સંવાદનું પ્રતિક છે; અંગ્રેજ શાસન સામે તેમણે અહિંસાના માર્ગે પોતાના વિચારોને દૃઢતાથી રજૂ કર્યા પરંતુ ક્યારેય દ્વેષ કે આક્રોશના માર્ગે ગયા નહીં. તેમનો “સત્યાગ્રહ” મૂળે સંવાદમાં સહનશીલતા પર આધારિત હતો, જ્યાં પોતાના વિરોધી પ્રત્યે પણ સ્નેહ અને સમભાવ રાખવામાં આવે છે. આ સિદ્ધાંતને નેલ્સન માંડેલાએ દક્ષિણ આફ્રિકામાં જાતિભેદની નીતિ સામે લડીને જીવંત કર્યો; ૨૭ વર્ષના જેલવાસ પછી પણ તેઓએ ક્ષમા અને સંવાદનો માર્ગ પસંદ કર્યો અને રાષ્ટ્રને એકતાના પથ પર દોરી ગયા.
વ્યવસાયિક જગતમાં ટાટા જૂથના નેતા રતન ટાટાનું વ્યક્તિત્વ પણ સહનશીલ સંવાદનું ઉદાહરણ છે; તેઓ વિવાદોને ઉગ્ર રૃપ આપવાના બદલે ધૈર્યપૂર્ણ ચર્ચા દ્વારા ઉકેલવા માગતા. આજના ડિજિટલ યુગમાં, જ્યાં સોશ્યલ મીડિયા પર પ્રતિભાવ ઝડપી અને ઉગ્ર બનતા જાય છે, ત્યાં સહનશીલતા ધરાવતો સંવાદ માનવીને ગહન વિચાર, સહઅસ્તિત્વ અને પારસ્પરિક સન્માન તરફ દોરી શકે છે. સંચાલન ક્ષેત્રે પણ સહનશીલ સંવાદ એક અનિવાર્ય નેતૃત્વ ગુણ છે; જે નેતા પોતાના કર્મચારીઓની વાત ધ્યાનથી સાંભળે છે અને વિવાદને ધૈર્યથી ઉકેલે છે, તે કાર્યસ્થળનો વિશ્વાસ અને ઉત્સાહ વધારી શકે છે. સહનશીલતા એ માત્ર કમજોરોની સ્થિતિ નહીં પરંતુ ઉજ્જડ પરિસ્થિતિમાં પણ શાંતિપૂર્ણ મન સ્થિર રાખવાની શક્તિ છે. સમાજજીવનમાં માતા-પિતા અને સંતાનો, શિક્ષક અને વિદ્યાર્થી, નાગરિક અને શાસન વચ્ચેનો સુમેળ પણ સહનશીલ સંવાદથી જ પેદા થાય છે. ભીષ્મપિતામહના ઉપદેશની આજના સમયમાં પ્રાસંગિકતા એ જ છે કે વાણી પહેલાં વિચાર, પ્રિતસાદ પહેલાં સંયમ અને અભિપ્રાય પહેલાં સમજ આવવી જોઈએ.
અંતે કહેવું યોગ્ય છે કે સહનશીલતા વિના સંવાદ તો માત્ર શબ્દોની અથડામણ બની રહે છે, જ્યારે સહનશીલતા સમાવવામાં આવે ત્યારે જ શબ્દો હૃદયને સ્પર્શી શક્તિમાં પરિવર્તિત થાય છે – અને એ શક્તિ માનવતાના મહાન આશયને પૂરો કરે છે.
(નિધિ દિવાસળીવાળા નવી પેઢીની તેજસ્વી લેખિકા છે. સુરતસ્થિત વીર નર્મદ યુનિવર્સિટીના સ્નાતક નિધિના બે પુસ્તકો કાવ્યસંગ્રહ ‘ઝરણી‘ અને ચિંતનકણિકાના સંગ્રહ ‘નિજાનંદ‘ ઉપરાંત ‘થોડામાં ઘણું’ મોટીવેશનલ સુવિચારોને પણ વાચકોએ વખાણ્યા છે. માનવ સંબંધો, સ્વભાવ અને સમાજ વ્યવસ્થા ઉપર આધારિત એક લેખમાળા એમના સોશિયલ મીડિયા ઉપર નિયમિત પ્રસિદ્ધ થાય છે. આ કોલમમાં એ મહાભારત અને ગીતા ઉપર આધારિત વહીવટ તેમજ મોટીવેશનને લગતી વાતો સરળ ભાષામાં સમજાવે છે.)
