મુંબઈ: સામાન્ય રીતે, સરકારો સિનેમાના લોકોને ભારત રત્ન આપવા તરફ ઓછું ધ્યાન આપે છે. મહાન ફિલ્મ સર્જક સત્યજીત રેને ભારત રત્ન આપવાની જાહેરાત 1992માં કરવામાં આવી હતી, જ્યારે તે પહેલા તેમને ઓસ્કાર સન્માન આપવાની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી. એટલે કે આપણે કહી શકીએ કે સત્યજીત રેને પહેલા ઓસ્કાર અને પછી ભારત રત્ન મળ્યો. કમનસીબે, આ બંને મોટા પુરસ્કારો મેળવ્યા પછી, 1992 માં 70 વર્ષની વયે તેમનું અવસાન થયું. હવે, બિમલ રોય, સત્યજીત રે અને સમાંતર સિનેમાના પ્રણેતા શ્યામ બેનેગલ જેવા દિગ્ગજ ફિલ્મ નિર્માતાઓની લાઇનની છેલ્લી કડી પણ 90 વર્ષની વયે અલવિદા કહી ચુક્યા છે. શ્યામ બેનેગલનું વ્યક્તિત્વ અને યોગદાન પણ ભારત રત્નને પાત્ર છે. અંકુર (1974) થી મુજીબ-ધ મેકિંગ ઓફ અ નેશન (2023) સુધીની તેમની સિદ્ધિઓએ ભારતીય સિનેમાને વિશ્વમાં ઓળખ અપાવી છે.
ભારતીય સિનેમાને ‘અંકુર’, ‘નિશાંત’ અને ‘મથન’ જેવી અનેક રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ પુરસ્કાર વિજેતા ફિલ્મો પીઢ દિગ્દર્શક શ્યામ બેનેગલે આપી છે. બે દિવસ કોમામાં રહ્યા બાદ સોમવારે સાંજે તેમનું નિધન થયું હતું. શ્યામ બેનેગલે માત્ર ઇન્ડસ્ટ્રીને યાદગાર ફિલ્મો જ નહીં પરંતુ ઘણા અદ્ભુત કલાકારો પણ આપ્યા. શબાના આઝમી, સ્મિતા પાટિલ, નસીરુદ્દીન શાહ, ઓમ પુરી, અમરીશ પુરી અને અનંત નાગ જેવા ઘણા મોટા નામ પણ આ યાદીમાં સામેલ છે.
પિતાના કેમેરાથી બનાવી પહેલી ફિલ્મ
શ્યામ સુંદર બેનેગલનો જન્મ 14 ડિસેમ્બર 1934ના રોજ હૈદરાબાદના એક મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં થયો હતો. માત્ર 12 વર્ષની ઉંમરે, શ્યામ બેનેગલે તેમના ફોટોગ્રાફર પિતાના કેમેરાથી તેમની પ્રથમ ફિલ્મ શૂટ કરી હતી. બેનેગલ પ્રખ્યાત અભિનેતા અને ફિલ્મ નિર્માતા ગુરુ દત્તના પિતરાઈ ભાઈ હતા.
1962માં બનેલી પ્રથમ ડોક્યુમેન્ટ્રી
શ્યામ બેનેગલ 1959માં મુંબઈ આવ્યા હતા. અહીં તેણે એક એડવર્ટાઈઝિંગ કંપનીમાં કોપીરાઈટર તરીકે કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. બઢતી મળ્યા બાદ તે અહીં ક્રિએટિવ હેડ બની ગયા. 1962 માં તેમણે ગુજરાતી ભાષામાં તેમની પ્રથમ દસ્તાવેજી ફિલ્મ બનાવી. 1966 થી 1973 સુધી શ્યામ બેનેગલે પુણેની ફિલ્મ અને ટેલિવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ઇન્ડિયામાં ભણાવ્યું. 1974માં તેમની પ્રથમ ફીચર ફિલ્મ ‘અંકુર’ બનાવતા પહેલા શ્યામ બેનેગલે એડ એજન્સીઓ માટે ઘણી એડ ફિલ્મો બનાવી હતી.
પ્રથમ ફિલ્મે પોતે નેશનલ એવોર્ડ જીત્યો, બર્લિનમાં પણ પ્રભુત્વ રહ્યું
શ્યામ બેનેગલે પોતાની પહેલી ફિલ્મ ‘અંકુર’માં આંધ્રપ્રદેશના ખેડૂતોના મુદ્દા ઉઠાવ્યા હતા. આ ફિલ્મને નેશનલ ફિલ્મ એવોર્ડ સહિત 43 એવોર્ડ એનાયત કરવામાં આવ્યા હતા. આ ફિલ્મને 24મા બર્લિન ઇન્ટરનેશનલ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં ગોલ્ડન બેર કેટેગરીમાં નામાંકિત કરવામાં આવી હતી. આ પછી તેણે પોતાના કરિયરમાં ‘નિશાંત’ અને ‘મંથન’ સહિત ઘણી હિટ ફિલ્મો કરી.
પ્રથમ ક્રાઉડ ફંડિંગ ફિલ્મ ‘મંથન’માં 5 લાખ ખેડૂતોએ રોકાણ કર્યું હતું
શ્યામ બેનેગલની ફિલ્મ ‘મંથન’ દેશની પ્રથમ ક્રાઉડ ફંડિંગ ફિલ્મ હતી. 1976માં રીલિઝ થયેલી આ ફિલ્મ બનાવવા માટે તે સમયે પાંચ લાખ ખેડૂતોએ 2 કરોડ રૂપિયા એકઠા કર્યા હતા અને દાન આપ્યું હતું. આ રીતે તે પાંચ લાખ નિર્માતાઓ સાથેની એકમાત્ર ફિલ્મ કહેવાતી હતી. સ્મિતા પાટિલ, ગિરીશ કર્નાડ, નસીરુદ્દીન શાહ અને અમરીશ પુરી જેવા મોટા કલાકારોએ તેમાં કામ કર્યું હતું.
13 રાષ્ટ્રીય પુરસ્કારો, પદ્મશ્રી અને પદ્મ ભૂષણથી સન્માનિત
– શ્યામ બેનેગલના નામે સૌથી વધુ સંખ્યામાં નેશનલ એવોર્ડ જીતવાનો રેકોર્ડ છે. તેણે વિવિધ કેટેગરીમાં 13 રાષ્ટ્રીય પુરસ્કારો જીત્યા.
– પોતાના કરિયરમાં 24 ફિલ્મો, 45 ડોક્યુમેન્ટ્રી અને 15 એડ ફિલ્મો બનાવનાર શ્યામ બેનેગલને ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં યોગદાન બદલ 1976માં પદ્મશ્રી અને 1991માં પદ્મ ભૂષણથી નવાજવામાં આવ્યા હતા.
– બેનેગલને 2005માં ભારતીય સિનેમાના સૌથી મોટા સન્માન દાદાસાહેબ ફાળકે એવોર્ડ પણ આપવામાં આવ્યો હતો.
દૂરદર્શન માટે ઘણા ટીવી શો પણ કર્યા
શ્યામ બેનેગલે પોતાની કારકિર્દીમાં ‘ઝુબૈદા’, ‘ધ મેકિંગ ઓફ ધ મહાત્મા’, ‘નેતાજી સુભાષ ચંદ્ર બોઝઃ ધ ફર્ગોટન હીરો’, ‘મંડી’, ‘આરોહન’ અને ‘વેલ ડન અબ્બા’ જેવી ડઝનેક મહાન ફિલ્મો બનાવી. ફિલ્મો ઉપરાંત, બેનેગલે જવાહરલાલ નેહરુ અને સત્યજીત રે પર દસ્તાવેજી ફિલ્મો પણ બનાવી હતી. તેણે દૂરદર્શન માટે ‘યાત્રા’, ‘કથા સાગર’ અને ‘ભારત એક ખોજ’ સિરિયલોનું નિર્દેશન પણ કર્યું.
છેલ્લી ફિલ્મે બાંગ્લાદેશમાં બળવો કર્યો હતો
બેનેગલની છેલ્લી ફિલ્મ ‘મુજીબ – ધ મેકિંગ ઓફ અ નેશન’ હતી, જે વર્ષ 2023માં રિલીઝ થઈ હતી. આ ફિલ્મનું શૂટિંગ બે વર્ષ સુધી ચાલ્યું હતું. આ ફિલ્મ બાંગ્લાદેશના પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ શેખ મુજીબુર રહેમાનના જીવન પર આધારિત હતી. ફિલ્મ રિલીઝ થયા બાદ બાંગ્લાદેશમાં બળવો થયો હતો.
એક ફિલ્મમેકર પણ સંવેદનશીલ સર્જક હોય છે, શ્યામ બેનેગલે આ વાત સાબિત કરી છે. તેમની તબિયત આજથી નહીં પરંતુ લગભગ 4-5 વર્ષથી સારી ન હતી. આ હોવા છતાં તેમનો સિનેમેટિક જુસ્સો એટલો પ્રબળ હતો કે તેમના 90માં જન્મદિવસ પર પણ તેમણે કેટલીક ફિલ્મો બનાવવાની વાત કરી હતી. તેની તાજેતરની ફિલ્મ મુજીબ – ધ મેકિંગ ઓફ અ નેશનના નિર્માણ દરમિયાન તે બીમાર પડ્યો ત્યારે આ સ્થિતિ હતી, પરંતુ કોરોનાના સમયગાળા દરમિયાન અને પોતાની બીમારી દરમિયાન તેણે ફિલ્મ પૂરી કરી અને કહ્યું કે તે નવી યોજનાઓ માટે સાથે કામ કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો છે.
85 વર્ષમાં પણ બે દેશોના સંયુક્ત પ્રોજેક્ટ પર કામ થયું
શ્યામ બેનેગલે તેમના જીવનમાં આવા ઘણા પ્રોજેક્ટ પૂરા કર્યા,’મંથન’ શરૂ કરીને, જે ખૂબ જટિલ હતા, પરંતુ તેમની છેલ્લી ફિલ્મ ‘મુજીબ’ ઘણા કારણોસર મહત્વપૂર્ણ રહી છે. એક તો ઉંમરનો એવો તબક્કો છે જ્યારે તેમના જેવા અનેક દિગ્ગજ ફિલ્મ નિર્માતાઓ ઘરે બેઠા હોય છે, પરંતુ 85 વટાવ્યા પછી પણ શ્યામ બેનેગલ ભારત અને બાંગ્લાદેશની સરકારોના સંયુક્ત પ્રોજેક્ટ પર કામ કરવા તૈયાર હતાં. મુજીબ ફિલ્મના નિર્માણ અંગે તેમણે કહ્યું હતું કે- કોમર્શિયલ ફિલ્મ બનાવવી એ બાયોપિક ફિલ્મ બનાવવા જેટલી પડકારજનક નથી. સૌપ્રથમ, તમે જેની જીવનકથા પર ફિલ્મ બનાવી રહ્યા છો તેની સાથે સંબંધિત તમામ ઐતિહાસિક માહિતી એકત્રિત કરવી ખૂબ જ મુશ્કેલ છે. ત્યારે એ મહાન વ્યક્તિત્વને પડદા પર જીવંત કરવા માટે એ કેલિબરના કલાકારની જરૂર છે. તે સમયગાળાને જીવંત કરવા માટે સમાન પૃષ્ઠભૂમિ બનાવવાનો પડકાર અમારી સમક્ષ હતો. અમે આ બધા પડકારોને સ્વીકાર્યા અને એક અદ્ભુત ફિલ્મ બનાવવામાં સફળ થયા.