સિનેમાના સુવર્ણકાળની કેટલીક યાદો એવી હોય છે કે વર્ષો પછીયે ભુલાતી નથી. ધર્મેન્દ્રની વિદાયને પાંચ દિવસ વીતી 
ગયા છે. છાપાં-સામયિકો-ટીવીચેનલોએ એમના વિશે બધું જ કહી નાખ્યું છે. ગુરુવારે પાંચસિતારા હોટેલમાં આયોજિત પ્રાર્થનાસભામાં કલાકાર-કસબીઓએ ગરમ ધરમ સાથેની સ્મૃતિઓ વાગોળી.
-પણ આપણી કોલમનું નામ મોજમસ્તી અનલિમિટેડ છે. ધરમજી વિશે અનલિમિટેડ સ્મૃતિઓ રહેવાની. મારી પણ હોય. સ્વ. કૃષ્ણ શાહે વાગોળી હતી. મૂળ મુંબઈના કૃષ્ણભાઈ અમેરિકાની યેલ યુનિવર્સિટીમાં ભણવા ગયેલા ને પછી ત્યાં જ રહી પડેલા, બ્રોડવે અને હોલિવૂડમાં અપાર સફળતા મેળવેલી. અંગ્રેજી-હિંદીમાં ‘શાલિમાર’નું નિર્માણ-દિગ્દર્શન એ કૃષ્ણભાઈનો મહત્વાકાંક્ષી ફિલ્મ પ્રોજેક્ટ હતો, જેમાં આપણા ધર્મેન્દ્ર, શમ્મી કપૂર, ઝીનત અમાન, ઓ.પી. રાલ્હન તથા ફોરેનના રેક્સ હેરિસન, સિલ્વિયા માઈલ્સ, જોન સેક્સન (જે 1973માં આવેલી બ્રુસ લીની ‘એન્ટર ધ ડ્રેગન’માં જોવા મળેલા) જેવા કલાકાર હતા. સ્ટારકાસ્ટ એક કલ્ચરલ કોકટેલ હતી, જેનાથી બે સંસ્કૃતિની જે અથડામણ થઈ એમાંથી પરદા પાછળ કેટલીક રસપ્રદ, કેટલીક અણધારી સિચ્યુએશન્સ સર્જાઈ.
1977માં ફિલ્મનું શૂટિંગ બેંગલોરમાં શરૂ થયું. વિદેશથી આવેલા મોટા ભાગના કલાકારો અને ટેક્નિશિયનો મળતાવડા હતા, ધર્મેન્દ્ર સાથે ઝટ મિક્સ થઈ ગયા. સિવાય બ્રિટિશ એક્ટર સર રેક્સ હેરિસન. શૂટિંગની શરૂઆતમાં જ ધર્મેન્દ્ર અને રેક્સ વચ્ચે અકળ ટેન્શન અનુભવાતું. રેક્સ કદાચ પોતાના સામાન સાથે અંગ્રેજી સામ્રાજ્યવાદી ફાંકો અને ઘમંડભરી દૃષ્ટિ લઈને બેંગલોર આવ્યા હતા. અંગ્રેજી ભાષા-ઉચ્ચાર હોય કે અભિનય- એ સ્થાનિક કલાકારોને તુચ્છતાથી જોતા.
શૂટિંગ દરમિયાન હિંદી-અંગ્રેજી ભાષાના શોટ્સ એકસાથે લેવામાં આવતા. એક દિવસ ધર્મેન્દ્ર સાથે અંગ્રેજીના ડાયલોગ્સ શૂટ થયા પછી રેક્સે જાહેરમાં કૃષ્ણા શાહને સવાલ કર્યો: “કૃષ્ણ, આના (ધર્મેન્દ્રના) અંગ્રેજી ડાયલોગ્સનું તું કોઈની પાસે ડબિંગ કરાવશેને?”
કૃષ્ણ શાહ ચોંક્યાઃ “શું કામ? મને એની કંઈ જરૂર લાગતી નથી…” પછી એમણે રેક્સને સમજાવ્યાઃ “અંગ્રેજો ભલે બ્રિટિશ ઉચ્ચારને સ્વર્ગની ટિકિટ માને, પણ અમેરિકામાં તો વિવિધ ઉચ્ચારોને લોકો પ્રેમથી સ્વીકારે છે. એમને જાતજાતની ને ભાતભાતની બોલી ગમે છે. સોફિયા લોરેન અને જિના લોલોબ્રિજિડાની ઈટાલિયન લઢણવાળી અંગ્રેજીએ જ એમને અમેરિકામાં લોકપ્રિય બનાવી દીધી. ફ્રેન્ચ કલાકારો વિચિત્ર ઉચ્ચારો સાથે અંગ્રેજી બોલે છે. એ જ એમની વિશેષતા છે. ”
એક આડવાતઃ કૃષ્ણા શાહ માર્લોન બ્રાન્ડો, પીટર ઉતતિનોવ, જિના લોલોજિબ્રિડા જેવા કલાકારોને લેવા માગતા હતા. ફિલ્મના મુહૂર્ત બાદની મુંબઈમાં યોજાયેલી એક ઝાકઝમાળવાળી પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં જિના લોલોબ્રિજિડાએ ખાસ હાજરી આપેલી, પણ પછી ફિલ્મમાં કામ કરવાની ના પાડીને એ પાછાં જતાં રહ્યાં. એમની ભૂમિકા સિલ્વિયા માઈલ્સને મળી. જો કે સર રેક્સને કૃષ્ણભાઈની તાર્કિક સમજણની ક્યાં અસર થવાની? એમનો રાણીની ઈન્ગ્લિશનો નશો એમ થોડી ઊતરે? એ તો ધર્મેન્દ્રના (અંગ્રેજીના) ઉચ્ચાર પર વારંવાર ચીડાતા.
ધર્મેન્દ્ર એ વખતે કમરના અસહ્ય દુખાવાથી પીડાતા હતા. કૃષ્ણ શાહે એમની અને ઓ. પી. રાલ્હનનાં અંગ્રેજી ઉચ્ચારણ સુધારવા પર્લ પદમસી અને પ્રખ્યાત મેક-અપ આર્ટિસ્ટ સરોશ મોદીનાં પત્ની બેહરોઝ મોદીને રોક્યા હતા. બેહરોઝ બેંગલોરમાં જ રહેતાં. રોજ રાતે શૂટિંગ પછી શરીર થાકથી ચૂર થતું હોવા છતાં ધર્મેન્દ્ર અને ઓ. પી. રાલ્હન અંગ્રેજી સંવાદોની મોડે સુધી પ્રેક્ટિસ કરતા.
કૃષ્ણ શાહ કહે: “ઓ. પી. રાલ્હન દક્ષિણ ભારતીય બનેલાનું પાત્ર ભજવતા એટલે એ પ્રકારના ઉચ્ચારવાળું અંગ્રેજી જોઈતું હતું, પણ ઓ.પી.નો પ્રોબ્લેમ એ કે પંજાબીના પાશવાળી અંગ્રેજી બોલતા. આ બાજુ ધર્મેન્દ્ર ઉર્દૂમાં શબ્દોના ઉચ્ચાર લખીને ગોખણપટ્ટી કરતા.”
નવાઈની વાત એ કે રેક્સ હેરિસનને શમ્મી કપૂરના ઉચ્ચાર સામે ક્યારેય વાંધો ન પડ્યો. શમ્મીજી બ્રિટિશ-અમેરિકન-હિંદીની સેળભેળ કરીને એક નવી અંગ્રેજી બોલતા. ઝીનત અમાનના ઉચ્ચારણમાં પણ સાતત્ય નહોતું.”
શૂટિંગના પહેલા જ અઠવાડિયામાં ધરમજીને કમરની પીડા સાથે શરદી, સળેખમ થયાં, સતત નાક વહેતું ને તાવથી એમનું શરીર ધ્રૂજતું. એ છીંકતા ત્યારે રેક્સ એમને સેટ પરથી દૂર જવા કહેતા. જવાબમાં ધરમજી શુદ્ધ પંજાબી ગાળોની એવી વર્ષા વરસાવતા કે સેટ પરના ભારતીય કલાકાર-કસબી માંડ હસવું રોકી શકતા.
સદભાગ્યે શૂટિંગ આગળ વધતું ગયું તેમ રેક્સનો અહં ઓગળવા માંડ્યો. દેખાવ ખાતર તો દેખાવ ખાતર, બન્ને (ધરમજી-રેક્સ) સખાસહિયારાની જેમ વર્તતા. ફિલ્મના ઈન્ટરનેશનલ વર્ઝનમાં ધરમજીના ડાયલોગ્સ યથાવત્ રાખવામાં આવ્યા.
દુનિયાના સૌથી કીમતી માણેકની ચોરીવાળો પ્લોટ ધરાવતી, આર.ડી બર્મનની “જિંગાલાલા હૂં જિંગાલાલા હૂં” (“હમ બેવફા હરગિઝ ન થે, પર હમ વફા કર ના સકે”) જેવી ધૂનવાળી અને ઈન્ડો-યુએસ કો-પ્રોડક્શન ‘શાલિમાર’ 1978માં રિલીઝ થઈ અને નિષ્ફળ, સુપર ફ્લોપ થઈ.
ના, ધરમજીના અંગ્રેજી ઉચ્ચારોના લીધે નહીં… કેમ કે આપણે ત્યાં તો હિન્દી ‘શાલિમાર’ જ રિલીઝ થયેલી. તો શું રેક્સના હિન્દી ઉચ્ચારણે ફિલ્મને ડુબાડી હશે? ‘શાલિમાર’ના હાલહવાલ જોયા બાદ લાંબા સમય સુધી કોઈએ હોલિવૂડ-હિંદી ભાઈ ભાઈ કરવાની હિંમત કરી નહીં.
