બજેટ માટેની તૈયારીઓ પૂર્ણ થઈ ગઈ છે અને હવે માત્ર તે જાહેર થાય તેવી રાહ છે. બજેટમાં ક્રાંતિકારી ફેરફારો કરવાની તક દર વખતે હોતી નથી, તેથી નાના મોટા ફેરફારો જ તેમાં થતા રહેતા હોય છે, પણ દર વખતે કેટલીક બાબતો પર સૌની નજર વધારે હોય છે. આ વખતે પણ કેટલીક બાબતો પર સૌની વધારે નજર છે. મુખ્ય એક મુદ્દો સૌથી વધારે ચર્ચાઈ રહ્યો છે કે સરકાર એવું શું કરશે કે લોકોના હાથમાં થોડા પૈસા વધારે બચે. લોકોના હાથમાં પૈસા બચે તો તેને ખર્ચ કરવાનું મન થાય અને ખર્ચ કરે તો બજારમાં પૈસો ફરતો થાય અને અર્થતંત્ર નીચે જતું અટકે.
અર્થશાસ્ત્રીઓ તેને પોતાની ભાષામાં સપ્લાય સાઇડ અને ડિમાન્ડ સાઇડ કહે છે. માગ અને પુરવઠો એ બે મુખ્ય બાબત હોય છે. અર્થતંત્રમાં ઉત્પાદનનો પુરવઠો વધે તે માટે પ્રયાસો થઈ શકે અથવા માગ વધે તે માટે પ્રયાસો થઈ શકે. અત્યારે મુશ્કેલી એ થઈ શકે છે કે લોકોની માગ ઘટી છે. એટલે કે ડિમાન્ડ સાઇડની મુશ્કેલી છે. ગ્રામીણ વિસ્તારમાં ખેડૂતો, ખેતમજૂરોની આવક ઉલટાની ઘટી છે. તેથી તેઓ ઓછી વસ્તુઓ ખરીદે છે અને તેથી ઉદ્યોગોનું વેચાણ ઘટે છે. આ સુસ્તીમાંથી બહાર આવવા લોકોમાં માગ વધે તેવું કરવું પડે.
માગ વધારવા લોકોના હાથમાં પૈસા રહે તેવું કરવું પડે. સીધો અર્થ થાય ટેક્સ ઘટાડવો. ત્રણેક પ્રકારના ટેક્સ ઘટાડવા માટેની આશા રાખીને નિષ્ણાતો બેઠા છે. ગુજરાતીઓને આમાં વધુ રસ પડે તેવું છે, કેમ કે ત્રણેય બાબતોની સીધી અસર ગુજરાતીઓને થાય. આમ તો બધાને થાય, પણ ગુજરાતીઓને વધારે થાય કેમ કે શેરબજાર સાથે બે બાબતોને સંબંધ છે. એક જ છે ઇન્કમ ટેક્સના સ્લેબમાં વધારો. તેનો ફાયદો બધાને થાય, ગુજરાતીઓને પણ થાય. તે પછીની બે બાબતો છે લોન્ગ ટર્મ કેપિટલ ગેઈન અને ડિવિડન્ટ ડિસ્ટ્રિબ્યુશન ટેક્સ. આ બંને બાબતો શેર બજાર સાથે જોડાયેલી છે.
લોન્ગ ટર્મ કેપિટલ ગેઈન એટલે કે લાંબા ગાળાના મૂડી ફાયદા પર ટેક્સ લેવામાં આવે છે. શેરમાં રોકાણ કર્યું હોય અને વર્ષ દરમિયાન લે વેચ કરી હોય તેમાંથી નફો થાય તો કેપિટલ ગેઈન ભરવો પડે. એક જ વર્ષમાં શેરમાં એક લાખ રૂપિયાથી વધારેનો નફો થાય તો 10 ટકા કેપિટલ ગેઈન લાગે.
આ મામલો હંમેશા ચર્ચામાં રહ્યો છે. નોંધપાત્ર બાબત એ છે કે 2004-05માં યુપીએ-પ્રથમની સરકાર બની ત્યારે નાણા પ્રધાન ચિદંબરમે કેપિટલ ગેઈન ટેક્સ હટાવવાનું કામ કર્યું હતું. લોન્ગ ટર્મ કેપિટલ ગેઈન નાબૂદ કરાયું હતું. તેની પાછળનો ઇરાદો એ હતો કે લોકો લાંબો સમય રોકાણ રાખે અને પછી નફો કરે તો ટેક્સ ના લેવો. એક જ વર્ષના ગાળામાં લેવેચ કરનારા વેપારી હોય, જ્યારે શેર લઈને બેચાર વર્ષ રાખી મૂકનારા રોકાણકાર હોય. શેરનું કામકાજ કરનારા કરતાં લાંબા ગાળા સુધી શેર રાખનારા રોકાણકારો જુદા કહેવાય. તેથી આવા રોકાણકાર પર ટેક્સ ના લગાવવાનું નક્કી થયું હતું.
લાંબો સમય તેમ ચાલ્યું, પરંતુ અરુણ જેટલીએ 2017-18માં ફરીથી કેપિટલ ગેઈન ટેક્સ લાગુ કર્યો. એક વર્ષમાં શેરના કામકાજમાં એક લાખથી વધુની આવક પર 10 ટકા ટેક્સ લાગતો થયો છે. આમ તો દલીલ એવી છે કે શેરનું કામકાજ કરીને કમાતા હોય તેના પર ટેક્સ લેવો જોઈએ, પણ તેની સામે બજારમાં તરલતા ઓછી થઈ જાય છે. બજારમાં તરલતા રહે તો બધા રોકાણકારોને ફાયદો હોય છે. તેથી એવી દલીલ કરનારા કહેતા હોય છે કે આ ટેક્સ ના લો. એવી માગણી થઈ રહી છે કે તેને નાબુદ કરવો જોઈએ. સાવ નાબુદ ના કરી શકાય, કેમ કે બાકીના લોકોનો વિરોધ થાય, તેથી ટેક્સનો દર ઓછો કરવાની પણ માગણી છે. આ માગણી નિર્મલા સિતારમણ માન્ય રાખશે તેવી આશા છે. 10 ટકાના બદલે પાંચથી સાત ટકા જ ટેક્સ લેવામાં આવે તેવી માગણી શેરબજારના વેપારીઓ તરફથી મૂકવામાં આવી છે. બીજી માગણી એ છે કે કેટલા સમયમાં શેર વેચવામાં આવે તો શોર્ટ ટર્મ અને કેટલા સમયે વેચવામાં આવે તો લોન્ગ ટર્મ કેપિટલ ગેઈન ગણવો, તેમાં ફેરફારની માગણી પણ છે. જોવાનું એ રહે છે કે મુદતમાં ફેરફાર થાય છે કે વેરાના દરમાં.
કંપનીઓ તરફથી શેરધારકને ડિવિડન્ડ ચૂકવવામાં આવે છે. કંપનીઓ ડિવિડન્ડ ચૂકવે ત્યારે તેના પર સરકાર ટેક્સ લે છે. ગુજરાતીઓએ નાનું મોટું રોકાણ શેરમાં કર્યું જ હોય એટલે ડિવિડન્ડ આવે તેમાંથી ટેક્સ કપાઈને આવતો હોય છે. કંપનીઓનું કહેવું છે કે નફો ત્યારે તેના પર સરકારને ટેક્સ ચૂકવવામાં આવે જ છે. આવક પર એકવાર ટેક્સ ચૂકવાઈ ગયો હોય, પણ તે પછી તે આવકની વહેંચણી શેરધારકોને કરવામાં આવે ત્યારે ફરીથી ડિવિડન્ડ ડિસ્ટ્રીબ્યૂશન ટેક્સ લાગે છે. આમ બેવડો કર ના લાગવો જોઈએ એવી માગણી છે. આવો ટેક્સ 20 ટકા સુધીનો હોય છે. બીજું કે 10 લાખથી વધુની આવક ડિવિડન્ડથી થાય ત્યારે વધારે 10 ટકા ટેક્સ લાગતો હોય છે. આ બધી બાબતોથી શેરબજારના લોકો વધારે સારી રીતે વાકેફ હોય છે અને તેની ગણતરી કરીને જ રોકાણ કરેલું હોય છે. આમ છતાં શેરબજારમાં રોકાણનું આકર્ષણ રહે અને કામકાજમાં તથા ગણતરીમાં સરળતા રહે તે માટે પણ નિયમોમાં ફેરફારની માગણીઓ થતી રહે છે. આ વખતે પણ એ જ રીતે બંને માગણીઓ છે, પણ પૂરી થશે કે કેમ તે જોવાનું રહે છે.
ત્રીજી માગણી જે દેશમાં બધાને અને લગભગ પાંચ કરોડ લોકોને સ્પર્શે છે તે છે આવક વેરાની. 135 કરોડની વસતિમાં હજીય પાંચથી છ કરોડ લોકો રિટર્ન ભરે છે અને તેમાં નાની રકમની આવકવાળા વધારે છે. ઘણા વર્ષોથી સ્લેબમાં ધીમો ધીમો વધારો જ થઈ રહ્યો છે. અઢી લાખથી પાંચ લાખની મર્યાદા ક્યારે આવશે તેની રાહ જોવાઈ રહી છે. ગત વખતે બજેટ રજૂ થયું ત્યારે રિબેટની જોગવાઈ દાખલ થઈ હતી. એવી રીતે રિબેટ આપવામાં આવે કે પાંચ લાખ સુધી ટેક્સ ભરવો ના પડે, પણ મર્યાદા અઢી લાખની જ રહી હતી.
તેથી લાંબા સમયની માગણી પ્રમાણે પાંચ લાખનો પ્રથમ સ્લેબ કરવાની આશા ઘણાને છે. ફુગાવા પ્રમાણે આટલી આવક ઘણાની થઈ ગઈ છે, પણ સામે ખર્ચા વધ્યા છે. બાળકોને ભણાવવાથી માંડીને આરોગ્યના ખર્ચા વધ્યા છે, સામે વેરામાં રાહત મળતી નથી. બીજું, પ્રથમ પાંચ ટકાના સ્લેબ પછી સીધો 20 ટકાનો સ્લેબ આવે છે. 10 ટકાની આવક પછી સીધો 20 ટકાનો સ્લેબ આવે છે.
ડાયરેક્ટ ટેક્સ કોડમાં મોટા પાયે ફેરફારોની ચર્ચા બે દાયકાથી થાય છે, પણ તેનો અમલ પૂર્ણ રીતે થયો નથી. સ્લેબ વધારે હોય, પાંચ પાંચ ટકાના હોય, અને ધીમે ધીમે વધતા જાય તો લોકોને વાત વાજબી લાગે. 15 લાખ અને 15 કરોડ કમાતા બંને પર લગભગ સરખી ટકાવારીમાં વેરો લેવાતો હોય ત્યારે સ્વાભાવિક છે કે વધુ કમાતા પર વધુ ટેક્સની માગણી થાય.
મૂળ માગણી પેલી છે કે લોકોના હાથમાં પૈસા રહે તેવું કરો. આવક વેરામાં ફેરફારથી સીધી અસર થાય. જેટલો વેરો ઓછો થાય તેટલી આવક લોકોના હાથમાં રહે અને આ મધ્યમ મધ્યમ વર્ગ હોવાથી તેમના દ્વારા પૈસા વપરાવાની શક્યતા વધારે. પાંચ દસ કરોડની આવકવાળાને થોડો ઓછો ટેક્સ ભરવો પડે તેનાથી ખર્ચમાં વધઘટ ના થાય, માત્ર રોકાણમાં અસર થાય. મધ્યમ વર્ગ માટે રોકાણ કરતાં ખર્ચની શક્યતા વધારે હોય છે. તે સિવાયનું પગલું ગ્રામીણ વિસ્તારમાં ખેડૂત, ખેતમજૂરના હાથમાં વધારે પૈસા પહોંચે તે માટેનું છે, પણ તે કેવી રીતે થશે તે સ્પષ્ટ નથી. મનરેગા જેવી યોજનામાં ફાળવણી વધારવી, ટેકાના ભાવ માટે વધારે ફાળવણી કરવી, ખેડૂતોની છ હજારની સીધી સહાય થાય છે તેમાં વધારો કરવો વગેરે પગલાં લેવાઈ શકે છે. પણ તેની ચર્ચા અલગથી થઈ રહી છે અને તેમાં જુદી જુદી માગણી છે.
સૌથી વધુ ચર્ચા આ ત્રણ બાબતોની છે – આવક વેરો, કેપિટલ ગેઈન ટેક્સ અને ડિવિડન્ટ ડિસ્ટ્રિબ્યુશન ટેક્સ. તેથી ભારતમાં પ્રથમવાર પૂર્ણ કક્ષાના નાણાં પ્રધાન બનેલા નિર્મલા સિતારમણ તેમનું પ્રથણ પૂર્ણ નાણાકીય વર્ષનું બજેટ કેવું લઈને આવે છે તે જોવાનું રહેશે. એક ગૃહિણી તરીકે કુટુંબની આવકમાં થોડો વધારો થાય તો શું થઈ શકે તે તેઓ જાણતા હોવો જોઈએ, તેમ માનીને લોકોના હાથમાં થોડા પૈસા બચે તેવું કરશે તેવી અપેક્ષા છે.
