દરરોજ તમારી નિંદ્રાવસ્થામાં કુદરત તમને મૃત્યુની એક નાની ઝલક બતાવે છે. મૃત્યુ એટલે શું? મૃત્યુ એટલે ભૂતકાળને ત્યજી દેવો. તમે એક દેહ ત્યજીને બીજામાં પ્રવેશો છો. તમે દરેક ક્ષણે મૃત્યુ પામી રહ્યા છો અને દરેક ક્ષણે જન્મી રહ્યા છો. આ વિશ્વમાં બધું પરિવર્તન પામી રહ્યું છે;બધું નાશ પામી રહ્યું છે. આ પૃથ્વી પર લાખો લોકો ચાલી ચુક્યા છે,ટટ્ટાર ઊભા રહી ચુક્યા છે,ટટ્ટાર બેઠા હતા અને અંતે જમીનની અંદર સમતલ થઈ ગયા! મૃત્યુ દીર્ઘ નિંદ્રા જેવું પણ છે.
કેટલાક લોકોને સૂઈ જતા ડર લાગે છે. પોતે જાગશે નહીં એવો વિચાર કરીને તેમને ડર લાગે છે. અજ્ઞાનતા અને સભાનતાનો અભાવ હોવાથી ડર લાગે છે.
તમે જે છો,જે ચૈતન્ય છો,તમે મૃત્યુથી પર છો તેની ઝલક માત્ર તમારા ડરને નિર્મૂળ કરી નાંખે છે. તમે એ સમજી લો કે તમે આ દેહ કરતાં ઘણું વિશેષ છો. આત્મા મૃત્યુથી પર છે. મૃત્યુ વિશે સાચી જાણકારી તમને અમર બનાવે છે. તે તમને સભાન બનાવે છે કે તમારામાં એવું કંઈક છે જે ક્યારેય મૃત્યુ પામતું નથી. ઉષ્ણતા અને ઊર્જાના બીજા પ્રકારો વચ્ચેના સંબંધનો પ્રથમ નિયમ જણાવે છે કે ‘ઊર્જા ઉત્પન્ન કરી શકાતી નથી કે તેનો નાશ કરી શકાતો નથી. ‘આપણું મન એક પ્રકારની ઊર્જા છે અને ઊર્જાને નષ્ટ કરી શકાતી નથી. જ્યારે આપણું આ મન દેહને ત્યજી દે છે ત્યારે તેનું શું થાય છે? તે પોતાના પર પડેલી છાપોમાં પોતાનું જીંડવું બનાવીને જ્યાં સુધી ફરી જન્મ લેવા માટે બીજો દેહ ના મળે ત્યાં સુધી એક અગોચર ફુગ્ગાની જેમ રહે છે.
એક ઘરમાં, એક પરિવારમાં બાળકો એક જ પ્રકારના જનીનો સાથે જન્મે છે,પરંતુ તેઓ એકબીજાથી ખૂબ અલગ હોય છે. જોડીયા બાળકોમાં પણ તફાવત જોવા મળે છે. બાળકોમાં ઘણી શારીરિક,માનસિક અને ભાવનાત્મક સામ્યતા હોવા છતાં દરેક બાળકમાં કંઈક ફેર હોય છે.શા માટે કેટલાક લોકો હિંસક વાતાવરણમાં જન્મે છે અને અન્યો અનુકૂળ વાતાવરણમાં? આ બધું મન પર પડેલી પહેલાની છાપોને લીધે થાય છે. ભારતમાં એવું કહેવાય છે કે તમારું જીવન કેવું ગયું તેનો વાંધો નહીં પણ છેલ્લો જે વિચાર આવે છે તે ખૂબ અગત્યનો છે. તમે નોંધ્યું હશે કે સૂઈ જતા પહેલાં જે છેલ્લો વિચાર આવ્યો હતો તે જ તમે જાગી જાવ છો ત્યારે પહેલો વિચાર હોય છે. એ જ રીતે આપણા મનમાં રહેલી છેલ્લી છાપ પછીના જન્મે પ્રથમ છાપ તરીકે ઉભરી આવે છે.માનવ દેહ ખૂબ કિંમતી છે કારણ કે આ દેહમાં જ તમારી પાસે તમામ અનાવશ્યક નકારાત્મક છાપોને રાખવાની અને ભૂંસી કાઢવાની ક્ષમતા હોય છે.
જ્યારે કોઈનું મૃત્યુ થાય છે ત્યારે ઓચિંતો એક શુન્યાવકાશ સર્જાય છે અને એ શૂન્યાવકાશ સાથે સંપૂર્ણપણે તન્મય થઈ જતાં તમને સમજાય છે કે તમે પણ તે શૂન્યાવકાશ છો. તમે શું છો? તમારું જીવન શું છે? તે સંપૂર્ણપણે શૂન્યાવકાશ છે. માત્ર મૃત્યુ જ શૂન્યાવકાશ નથી,જીવન પણ શૂન્યાવકાશ છે. આ સમજણ એટલે નિર્વાણ.
બુધ્ધે કહ્યું હતું કે જીવન એક શૂન્યાવકાશ છે અને શૂન્યાવકાશ એક સત્ય છે. તેમણે કહ્યું હતું કે બધા સ્વરૂપ (આકાર) ભ્રામક છે અને તેમનું અસ્તિત્વ નથી. જે નિરાકાર છે માત્ર તેનું જ અસ્તિત્વ છે. નિરાકાર આકારનું સંચાલન કરે છે. મન નિરાકાર છે,અને શું એ મન નથી જે તમારા શરીરનું શાસન કરી રહ્યું છે? દા.ત., શરીર અને મન-બેમાંથી કોણ કાર ચલાવી રહ્યું હોય છે?એ છે મન.જો મન શરીરમાં ના હોય તો શરીર એકલું કંઈ કરી શકતું નથી. મન વગરનો દેહ એટલે મૃતદેહ! દુનિયાનું સંચાલન નિરાકાર દ્વારા થઈ રહ્યું છે. એક શક્તિશાળી નિરાકારપણું છે જે સમસ્ત સર્જનને ચલાવી રહ્યું છે. તમે તે વિશાળ નિરાકારપણાનું કેન્દ્ર છો,તમે તેને ગમે તે નામ આપો ઈશ્વર,ચેતના,અમન,નિર્વાણ, આત્મા,વિગેરે.
મૃત્યુ એક શૂન્યાવકાશ પણ સર્જે છે. પૌરાણિક સમયમાં લોકોને કબ્રસ્તાનમાં ધ્યાન કરવાનું કહેવામાં આવતું. તમે જાણો છો શા માટે? તેનાથી તમને વૈરાગ્ય આવે છે અને તેથી મન ભટકતું નથી.ધ્યાન એ શૂન્યાવકાશના અનુભવને મળતું આવે છે. ધ્યાનમાં તમને અનુભવ થાય છે કે તમે માત્ર શરીર નથી, પરંતુ તમે તેનાથી વિશેષ છો. આ સમજણ મૃત્યુના ડરને નાબૂદ કરી દે છે.
મૃત્યુ વિશેની સાચી સમજણ તમારા જીવનની ગુણવત્તા સુધારશે તે તમને સુદ્રઢ અને મજબૂત બનાવે છે. મિત્રતા અને કરુણા જેવા માનવીય મુલ્યોને ખૂબ મહત્વ આપવામાં આવે છે કારણ કે તેઓ ભવિષ્ય માટેના પ્રદાન છે. પોતાની અંતિમ ક્ષણ ક્યારે આવશે તેની કોઈને ખબર નથી હોતી. જ્યારે અંતિમ ક્ષણ આવે છે ત્યારે તમે તમારા મન પર નવી કોઈ છાપ પાડી શકતા નથી. મન પર જે સૌથી ગહેરી છાપ હોય છે તે તમારા મનમાં અંતિમ ક્ષણે ઉભરી આવે છે. આથી ગીતામાં પણ શ્રી કૃષ્ણ કહે છે,”અર્જુન,સમજ કે અંતિમ ક્ષણ ક્યારે આવશે તેની ક્યારેય ખબર પડતી નથી. માટે, અંતિમ ક્ષણની રાહ ના જો. હર પળ મને તારા મનમાં રાખ,અને તેને ગહેરી છાપ બનાવવા ધ્યાન કર.”
(ગુરુદેવ શ્રી શ્રી રવિશંકર)
(આધ્યાત્મિક ગુરૂ શ્રી શ્રી રવિશંકરજી વૈશ્વિક સ્તરે માનવીય મૂલ્યોનાં ઉત્થાન માટે કાર્યરત છે અને આર્ટ ઓફ લિવિંગ સંસ્થાના પ્રણેતા છે.)
